Menu

خاقانی در اندوه مصایب

نویسنده: محمد روشن

نسخه PDF نوشته:
| خاقانی در اندوه مصایب |

خاقانی شروانی، حسّان العجم از بزرگان شعر و ادب فارسی است. نام او ابراهیم است و نام پدر او علی که پیشه درودگری داشت. مادرش مسیحی نسطوری بود و گویا سپس اسلام آورده بود. سال زادن او در تاریخ ادب آذربایجان (جلد نخست، ص 514 ق) آمده است. استاد شادروان بدیع­الزمان فروزانفر و پروفسور غفّار کندلی، زادسال او را 520 ق می­دانند. سال مرگ او بر حسب سنگ قبر او که در مقبرةالشعرای سرخاب تبریز یافته شده است 595 ق است؛ البتّه در این سند نام خاقانی: حکیم افضل الدین ابراهیم خاقانی بن علی شروانی آمده است. امّا خاقانی در بیتی گفته است:

بـدل مـن آمـدم انـدر جهان سنایی را          بـدیـن دلیل پـدر نـام من بدیل نهـاد

(دیوان، ص 1139)

شاهد استوار شعر او گویای درست بودن نام ابراهیم است:

به خوان معنی­آرایی براهیمـی پدید آمد         ز پشت آزر صنعت علی نجّار شروانی

(دیوان، ص 618)

رفاقت الله خان دانشمند هندی به استناد تحفةالعراقین، نام مادر خاقانی را «رابعه» دانسته که پیش از مسلمانی «رابزه» خوانده می­شده. وی زنی «صافی دم»، «صوفی اجتهاد»، «مؤمن دل» بود و با بافندگی کمبود خانه و خانواده را جبران
می­کرد؛ و چه زیبا خاقانی مادر را وصف می­کند و حال خود باز می­گوید:

ای ریــزه روزی تـــو بـــوده        از ریــزش ریـسـمـان مــادر

خـو کـرده بـه تنگنـای شـروان         بـا تنـگـی آب و نـان مادر...

افـسـرده چـو سایـه و نشستـه         در ســایــﮥ دوکــدان مــادر

ای بـاز سـپـیـد چـنـد بـاشـی        مـحبـوس بــه آشـیـان مـادر

شرمـت نایـد کـه چـون کبوتـر         روزی خـوری از دهـان مـادر

(دیوان، ص 1184)

در تربیت و تعلیم خاقانی هیچکس چون کافی­الدین عمر عمّ او اهتمام نورزیده است. بر اثر مساعی این عم و ابن عمّ او وحیدالدّین عثمان بن عمر، خاقانی که از جوهر و استعدادی وافی برخوردار بود، بهره­ای تمام یافت. این هر دو از دانشمندان روزگار خود بودند. دانشهای زمانه چون علم نحو و لغت و ریاضی و الهیات و طبیعیات و تفسیر مایه آموزش آنان بود. افزون بر تعلیم، عمّ و عم­زاده چون پدری معنوی او را مورد حمایت و نواخت خود قرار می­دادند. کافی که «صدر اجل»، «امام اکرم»، «دایه»، «معلّم»، «مربّی» و «پدر معنوی» بود بر گردن برادرزادة جوان خود حمایلِ «هفت نظر» آویخته بود، بیست و پنج سال حامی دلسوز و پرورگار برادرزاده بود، خاقانی خود می­گوید:

بــگـریــخـتـه­ام ز دیـوِ خــــذلان         در ســایــه عــمــر بـن عـثــمـان

هـم صــدرم و هـم امـام و هـم عـمّ          صــدر اجـــل و امـــام اکــــرم...

زین عمر به من آن شرف رسیده اسـت         کـز قرص خور آب و خاک دیده است...

تــا بــر درِ عــم مـرا وقـوف اسـت           آحـاد نــهــاد مـن الـوف اسـت...

و می­افزاید:

فروغ فکـر و صفای ضمیرم از عم بود         چو عم بمرد برد آن همه فروغ و صفـا

وحیدالدّین عثمان، پسر عمو نیز چون معلّمی سختگیر، خاقانی را تحت نظر و حمایت آموزش خود داشت:

مـن فـایده جـوی داد مـفـیـدم          هـم بـوده مـدرّس او مـعیـرم

نفسـم بـه دکانش چوب خورده         چون مار به چوب نرم کرده ...

مـن خـرد و چنـان بزرگـواری          چـوپـان چـو من بهیمه داری

مـن چوبش خـورده وقت تعلیم          شاشیده هـزار نـوبت از بـیـم

(تحفه­العراقین. ص 226)

مرثیه­سرائی خاقانی در مرگ عمّ بزرگوار دانشمند از نمونه­های برگزیده شعر فارسی است؛ و نیز قصیده­ای که در رثای پسر عمّ، وحیدالدّین به مطلع:

جان سگ دارم به سختی ورنه سگ­جان بودمی

                                            از فـغـانِ زار چـون سگ هـم فرو آسودمـی

(دیوان، ص 609)

سروده، گویای درد و اسف بسیار خاقانی در مرگ این «فرزانه» «نازنینان» است.

به اشارت می­افزاییم که خاقانی با این آموزشهای والا و تعلیمات عالی و قریحـﮥ ذاتی نبوغ­آسا پایگاه خود را در شعر به آنجا رسانید که بحق درباره خود چنین گفت:

گـر زیـن سخنان سحْـرکردار           حسّان عـرب شـدی خبـر دار،

بـانگش بـزدی ز عـالـم پـاک        بـا حـسّـان العـجـم فدیناک ...

چـون دیـد کـه در سخن تمامم        حـسّان عـجـم نــهـاد نـامــم

 (تحفةالعراقین، ص 77، ص 221)

و در قصیده­ای در ستایش حُمَد سیمگر، حجةالاسلام، به جایگاه خود در شعر اشاره می­کند:

چون خود و چون من نبینی هیچ کس در شرع و شعر

                                         قـاف تـا قـاف ار بـجـویی قـیـروان تا قیروان!

(دیوان، ص 445)

اینگ دیگر همگان می­دانند که تخلّص خاقانی، پیشتر «حقایقی» بوده و پس از پیوستن به دربار خاقان اکبر منوچهر شروانشاه، خاقانی تخلّص کرده است؛ و لقبی که شروانشاه اخستان به وی داده بود و او را سلطان­الشعرا می­خواند هرگز مقبول شاعر نیفتاد؛ ولی لقب افضل­الدّین را به کار می­برد.

نکته­ای بزرگ که در زندگانی ادبی و هنری خاقانی به عنوان قصوری عمده به چشم می­آید عدم اشارت استادان و محقّقان و تذکره­نویسان و حتّی تاریخ ادبیّات­نگاران ایرانی و انیرانی به مرتبت بلند خاقانی در نثرنویسی و منشآت­نویسی است. نخستین بار منشآت خاقانی به تصحیح و تحشیه محمّد روشن از سوی انتشارات دانشگاه تهران حاوی شصت نامه به خویشاوندان و نزدیکان، صدور و بزرگان، و امیران و شهریاران روزگار ـ در آذر ماه آخر پاییز 1349 ـ منتشر گردید. کتاب به پیشگاه استاد شادروان مجتبی مینوی اتحاف شده بود.

نگارنده ـ محمّد روشن ـ در پیش­گفتار یادآور شده بود که آشنایی با منشآت خاقانی به سال 36/1335 دست داد؛ و در همان یادکرده بود که اشارت سعدالدّین وراوینی در مقدّمةالکتاب مرزبان­نامه روشنگر و گویا است و چنین:

و نوعی دیگر، اگرچه از رسوم دبیران بیرون است، چون نفثات سحر کلام و مجاجات اقلام امیر خاقانی که خاقان اکبر بود بر خیل فصحای اهل زمانه، و در آن میدان که او سه طفل بنان را بر نی پاره سوار کردی، قصب السبق براعت از همه بربودی، و گرد گام زرده کلکش ادوهام سابقان حلبه دعوی بشکافتی.

(منشآت خاقانی. مقدمه. حرب)

خاقانی خود در نامه­ای که به علاءالدّین محمّد مستوفی مروزی می­نویسد
می­گوید:

پس من که در طریق نثر این دست­برد توانم نمود، اگر زحمت نظم در میان نیاوردم، دانم که خاطر اشرف نپیچد که الشعر بالشعر ربا.

(همانجا. ص 33)

منشآت خاقانی از نمونه­های درخشان نثر فنّی در زبان فارسی است و همتا و همپای شعر بلند و استوار خاقانی.

*

از رویدادهای زندگی خاقانی که در شعر و نثر او بدانها اشاره شده است، همسر گزینی او است. چنانکه از دیوان خاقانی برمی­آید وی سه بار زن کرده است:

مــرد مسـافر حـدیـث خـانه که گوید       زان غرضش زن بود که بانوی خانـه است

بـود مـرا خانـﮥ نـخسـت و دوم خوب       نیست سوم خانه خوب اگرچه یگانه است

گـویـی خـاقـانـیـا ز خانـه خـبـر ده         خانه مـن همچو خونه زیر میانه است

(دیوان، ص 1114)

نخستین همسر خاقانی ظاهراً گونش نام بوده است که به معنای خورشید است، ولی اشارتی در منشآت به گلستان نامی نمی­شود: «زین الحاج را فرستادم تا به جهت گلستان، که در این خارستان او ما را سر است به تعجیل خنه بخرد و بازگردد.»6 قریبه­ای در شعر نیز آمده است:

مـه فـرو رفـت منازل چـه برم         گل فرو ریخت گلستان چه کنم

(دیوان، ص 397)

نکته­ای که در منشآت بدان باز می­خوریم گویای روستایی بودن این همسر است، و آزاری که خاقانی ازین ازدواج دیده:

کمتر بیست و پنج سال جهت محافظت و مراعات زنی روستایی را رحمها الله تعالی دردِسر و دردِ دل از شروان چندان داشت که اگر بنویسد، تجویف هوای خافقین پر شود. و من کمتر را در آن دیه فلاحان هزار نوبت دشنام دادند و بر سر راه آمدند و بر من تیر انداختند؛ و پدر و برادر مرحوم او رحمها الله مرا فحش گفتند و بر من شمشیر کشیدند، و من روزی بر سر او زنی دیگر نکردم و او را دشمنکام نگردانیدم، مع ما که از هزار خبا و خدر بزرگان مرا طلبیدند، و در وقت بیماریها آن مرحومه را تیماردار و خدمتکار و طشت نه و دستاب ده من بودم؛ و چون مفارقت کرد، به موافقت او از شروان بیرون آمدم. و به ذات نامحسوس خدای جل ذکره که من کمتر را از موطن دور ماندن هیچ سببی نیست الّا وفات آن مرحومه ... .

در دیوان خبر از همسر دوم خود بدین سان می­دهد:

بــه درد دلــی ز اهــل خـاقـانـیــا         دو عــالــم دل دردنــاکی نــیــرزد

بـه غربت زنـی کردی آن شد دوم چـه         کـه صـد شهـوت آزار پاکی نـیــرزد

پسیـن زن چـو پیشین بـود؟ حاش لله         کـه صـد نسر واقـع سمـاکـی نـیـرزد

سپـردی بـه خاک آن که ارزید شهری        گـزیـدی ز شهـر آنکـه خاکی نـیـرزد

(دیوان، ص 1152)

این که شاهد بیوَگی زن دوم خاقانی را می­آورم، بهر باز نمودن هنر خاقانی در شعر و زیبایی کلام اوست:

زخــم بــردل رســیــد خــاقـانـی        تـا خـود آسـیـب بـر خرد چه رسد...

از فــراش کــهــن بــلات رسـیـد          تـا از ایـن نورسیـده خـود چه رسد...

غــم رسید از تــرنــج تـازه تــو را         تـا ز نــارنـج دســت زد چـه رسـد!

(دیوان، ص 1155)

دو بیت دیگر که از همین ماجرای همسرگزینی خاقانی می­آورم باز به نشانـﮥ ستایش از چیرگی خاقانی و قدرت و هنر او در شاعری است:

هست او سیاه چـرده و هستم سپید سر          بـا یـار مـن مـوافقه زین باب می­کنم

او بــر رخ سـیـاه سپیـدآب مـی­کنـد         مـن بـر سـر سپیـد سیـاه­آب می­کنـم

(دیوان، ص 1222)

چنانکه از آثار خاقانی در شعر و نثر برمی­آید او را دو پسر و دخترانی بوده است که در نامه­ها از دو داماد او: شهاب­الدّین و مشیدالدّین سخن رفته است، و از مرگ دختری نوزاد نیز در شعر او اثری هست که گویای ناخوشایندی دخترداری در فرهنگ اسلامی است:

پـیـش بـیـن دخـتــر نــو آیـد مـن         دیـد کـآفاتـش از پـس است بـرفـت

مـحـنـتـش نـــام خـواسـتـم کـردن        دولـتـش نــام سـاخـتـم چو بـرفـت

(دیوان، ص 1133ـ1134)

از پسران خاقانی رشیدالدّین است و دیگر عبدالمجید که با دریغ پسرِ رشید در بیست سالگی داغ بر دلِ پدر می­نهد؛ و آن فقدان سبب پدید آمدن زیباترین و گویاترین و دردآورترین مراثی در شعر فارسی می­شود؛ هرچند خاقانی در سخنوری به چنان مهارت و چیرگی رسیده است که کلام در دست او موم است و هرگونه شعر او مایـﮥ اعجاب و شگفتی، مثلاً آن قصیده که «در عزلت و تخلّص به مدح پیغمبر اکرم» است:

هـر صبح پای صبـر بـه دامـن درآورم         پـرگـار عجز گـرد دل و تـن درآورم

از عـکس خـون قرابه پُر می­شود فلک         چون جرعه­ریز دیده به دامـن درآورم

هردم هـزار بچّـﮥ خـونین کنم به خاک         چـون لـعبـتـان دیده به زادن درآورم

از زعـفـران چهـره مگـر نُشره­ای کنـم         کآبستنـی بـه بخـت سترون درآورم...

(دیوان، ص 169)

مضمون آفرینی و ابداع و تسلّط خاقانی بر ساخت­واره واژگانی مایـﮥ آفرینشی هنری می­شود که کمتر دیده می­شود، به مثل آن قصیده که «در مرثیـﮥ اهل خانـﮥ خود گوید»:

بـی­بـاغ رخـت جـهـان مبینـام         بـی داغ غـمـت روان مـبـینام

بی­وصل تو کاصل شادمانی است         تـن را دل شـادمـان مـبـیـنام

بـی­لطف تـو کاب زندگانی است        از آتـش غـم امـان مـبـیـنـام

دل زنـده شـدم بـه بـوی بویت          کـان بوی ز دل نهان مـبـیـنام

بـی­بـوی تو کآشنای جان است         رنگی ز حیـات جان مبینـام ...

(دیوان، ص 339)

و آن دیگر که «در مرثیه رشیدالدّین، فرزندش»:

بـر سـر شـه ره عجـزیم کمـر بربندیم          رخـت همت ز رصدگاه خطر بربندیم

کاشه تن که به سمار غم افتاده رواست          رَخشِ جان را بَدَلش نعلِ سفر بربندیم

بارِ محنت به دوبُختی شب و روز کشیم          بختیـان را جرس از آهِ سحـر بربندیم

کـاغذین جامـه هدف­وار عـلی­الله زنیم         تـا به تیـرِ سحری دست قـدر بربندیم

گه چو سوفار دهان وقت فغان بگشاییم         گه چو پیکان کمر از بهر حذر بربندیم

گـه ز آهـی کمـر کـوه ز هـم بگشاییم         گـه ز دودی بـه تن چرخ کمر بربندیم

چون جهان را نظری سوی وفا نیست ز اشک          دیـده را سوی جهـان راه نظر بربندیم

از سـر نـقـد جوانی چه طُرف بربستیم         کـز بُن کـیسـﮥ او سود دگـر بربندیـم

زآب آتش زده کز دیده رود سوی دهان        تـنـگنـای نفس از موج شـرر بربندیم

چون قلم سر زده گرییم به خوناب سیاه         زیوری چون قلم از دود جگر بربندیم

دل که بیمارِ گران است بکوشیم در آنک        روزن دیـده بـه خونابه مگر بربندیم...

ای مه نو! ز شبستان پدر چون شده­ای

وی عُطارد! ز دبستان پدر چون شده­ای

پـای تابـوت تـو چون تیغ بزر درگیرم        سـر خـاک تو چو افسر به گهر درگیرم

این منم زنده که تـابوت تو گیرم در زر        کـارزو بُـد کـه دوات تو به زر درگیرم

بر ترنج سر تابـوت تـو خـون می­گریم       تـاش چـون سیب به بیجـاده مگر درگیرم

چـون قـلم تختـﮥ زیر تـو حُلی­دار کنم      لـوح بـالات بـه یاقـوت و دُرر درگیرم

خاک پای وخط دستت گهر و مشک من است       با چنین مشک و گهر عشق ز سـر درگیرم

خاک پای تو چو تسبیح به رخ درمالم       خط دست تـو چـو تعویذ به بـر درگیرم

بی تو بستان و شبستان و دبستان بکَنم      اوّل از کــنـدن بـنـیـاد هنـر درگیـرم...

ای سهی­سرو! ندانم چه اثر ماند تو را

تو نماندی و در آفاق خبر ماند تو را

در فـراق تـو از این سوخته­تـر باد پدر        بـی­چـراغ رخ تـو تیره­ بـصر بـاد پدر

تـا شریکـان تو را بیش نـبینـد در راه         از جهان بی­تو فروبسته نظر بـاد پدر...

چشمـه نور منا! خاک چه مأوی­گه توست        کـه فـدای سـرِ خـاکِ تو پدر باد پدر

تا تو پالوده روان در جگر خاک شدی          بـر سـرِ خاک تو پالوده جگر باد پدر

تا تو چون مهرگیا زیرزمین داری جای         بـر زمین همچو گیا پای­سپر باد پدر...

زیر خاکی و فلک بر زبرت گرید خون          بی­تو چون دَور فلک زیرو زبر باد پدر...

ای غمت مادر رسوا شده را سوخته­دل         از دلِ مـادر تـو سوختـه­تـر بـاد پـدر

پسری کارزوی جان پدر بود گذشت

تـا ابـد معتکف خاک پسر بـاد پـدر

(دیوان، ص 710ـ719)

در غزلهای خاقانی نیز مرثیه­هایی دیده می­شود که بدرستی دانسته نیست برای کیست، از آن شمار است:

دردزده است حالِ من میوه جان من کجا       دردِ مـرا نـشـانه کو دردنشان من کجا

دوش ز چشم مردمان گریه به دام خواستم         این همه اشک عاریه است، اشک روان من کجا

او ز من خراب دل کرد چو گنج پی­نهان       من که خراب ایدرم گنج نهان من کجا...

نـاله خاقانی اگر دادستان شد از فـلک         نـاله من ببست غم دادستان مـن کجـا

در قطعه­ای «در مرثیـﮥ رشیدالدّین، فرزند خود» اشاره به رسمی دیرین می­کنند که چون دختری به داماد می­دادند، می­گفتند: «مرده­اش از خانه­ات بیرون رود»! و این خوشبختی دختر است تا طلاق زده نشود در خانه همسر عمرش پایان پذیرد.

پـسـر داشـتـم چـون بـلنـد آفـتـابی          ز نـاگـه بـه تـاری­مـغـاکـش سپردم

بـه دردِ پـسـر مادرش چـون فرو شُد          بـه خـاک آن تـن دردناکـش سپـردم

یـکـی بکـر چـون دختـر نعـش بودم           بـه روشنـدلی چون سِمـاکش سپردم

چـو دختـر سپـردم به دامـاد گـفـتـم          که گنج زر است این به خاکش سپردم

بـمـانـدم مـن و مـاند عـبـدالمجیـدی        ودیـعـت بـه یـزدان پـاکـش سـپردم

اگـر کـس پـنـاهش نـبـاشد به شروان        پناهـش بـس است آن خدا کِش سپـردم

(دیوان، ص 1214)

«این قصیده را ترنّم­المصاب خوانند، در مرثیـﮥ فرزند خویش امیررشیدالدین گوید»:

صبحـگاهی سرِ خوناب جگر بگشایید        ژالـﮥ صـبـحـدم از نرگس ­تر بگشایید

دانـه ­دانـه گهـر اشـک بـبارید چنانک       گـره رشتـﮥ تـسـبـیح ز سآر بگشایید

خاک لب­تشنـﮥ خون است زسرچشمـﮥ دل     آب آتش­زده چون چاه سقر بگشایید...

سیل خون از جگر آرید سوی بام دماغ        نـاودان مـژه را راه گـذر بـگشایـید...

بـه وفـای دل مـن نالـه برآرید چنانک      چـنبـر این فلک شعـوذه گر بگشایید...

دل کـبـود است ز نیـل فلک ار بتوانید      بـام خمخـانـﮥ نیلی بـه تبـر بگشایید...

گریـه گـر سـوی مژه راه ندانـد مژه را       ره سوی گریه کـزاد نیست گذر بگشایید...

لوح عبرت که خرد راست به کف برخوانید       مشکل غصّه که جان­راست ز بر بگشایید..

بـه غـم تـازه مـرایـید شمـا یـار کهن        سـرِ ایـن بـارِ غـم عمر شِکر بگشایید

آگهید از رگِ جانم که چه خون می­ریزد        خون ز رگهای دل وسوسه­گر بگشایید...

نـازنـیـنـا مـنـا! مُـرد چـراغ دل مـن        همچـو شمع از مژه خوناب جگر بگشایید

خبـر مرگ جگرگوشـﮥ من گوش کنید      شـد جگر چشمـﮥ خون چشم عبر بگشایید...

پـای ناخوانده رسیـد و نفر مویـه­گران        «وارشیـداه» کنـان راه نفـر بگشـاییـد

دشمنان را که چنین سوخته دارندم دوست         راه بدهید و به روی همـه در بگشایید

دوستـانـی که وفاشان ز نهان داشتـه­ام        چـون درآینـد ره از پیش حشر بگشاییـد

(دیوان، ص 234)

پدر جگرسوخته در مطلعی دیگر به 25 بیت تجدید مطلع می­کند:

ای نهـان داشتگان! موی ز سر بگشایید       ورسرِ مـوی سرآغوش بزر بـگشایید...

(دیوان، ص 239)

جای شگفتی نیست که شاعری چون خاقانی شناسای راز و رمز سخن و تناسبات لفظی و معنوی آن بویژه وزن و زبان باشد، و آن­گاه که در رثای «اهل خانـﮥ» خود شعر می­گوید، همـﮥ نکته­های ضرور را مرعی دارد:

بـس وفــا پــروردْ یـاری داشـتـم            بـس بـه راحـت روزگـاری داشـتـم

چـشـم بـد دریـافت، کـارم تیـره کرد         گـرنـه روشن روی کـاری داشـتـم...

خـنـده در لـب گویـی: اهلـی داشتی؟         گـریـه در بـر گـویـم، آری داشـتـم!

مـن نبـودم بـی­دل و یـار ایـن چنیـن         هـم دلـــی هـم یـار غـاری داشـتـم

آن نـه یـار، آن یـادگـار عـمـر بــود        بــس بـآیـیـن یـادگـاری داشـتـم...

مـن ز بـی­یـاری چـو در خـود بنگرم         هـم نـپـنـدارم کـه یـاری داشـتـــم!

(دیوان، ص 360)

 

30 فروردین 1387

 

منابع

1. تحفةالعراقین، اثر خاقانی شروانی، باهتمام یحیی قریب، تهران: ابن سینا، 1333.

2. خاقانی شروانی، حیات، زمان و محیط او، غفار کندلی هریسچی، ترجمه میرهدایت حصاری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1374.

3. دیوان خاقانی، ویراستـﮥ دکتر میرجلال­الدین کزازی، تهران: نشر مرکز، 1375.

4. منشأت خاقانی، از افضل­الدین بدیل خاقانی، تصحیح و تحشیه محمد روشن، تهران: دانشگاه تهران، 1384.

5. نگاهی به دنیای خاقانی، معصومه معدن­کن، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1375.

دی ان ان evoq , دات نت نیوک ,dnn
دی ان ان