یکی از شخصیتهای تاریخ ایران که فردوسی در شاهنامه چندبار از او نام برده و گزارش زندگیش را به شعر درآورده است مزدک است، که فردوسی در آغاز از او تعریف کرده و او را گرانمایه و اهل دانش شمرده و در مجموع از او به نیکی نام برده است، اما بیدرنگ نظرش عوض میشود و او را مینکوهد.
مزدک در جریان پادشاهی چهل و سه سالـﮥ قباد ظاهر میشود (جلد هشتم شاهنامه در چاپ مسکو) درست در هنگامی که قباد تقریباً روی جهان را از دشمنان و بدخواهان پاک کرده است، و به قول فردوسی:
همه کارِ ایران و توران بساخت به گردون کلاهِ مِهی برفراخت
(بیت 200)
و «جای کیان در مدایم پی افکند» (206)، و در همه جا آب روان کرد و آبادانی پدید آورد (209).
در این احوال فردوسی روایت میکند که:
بیامد یکی مرد، مزدک بـه نـام سخنگوی بادانش و رای و کام
گرانمایـه مردیُ و دانشفروش قـبـاد دلاور بــدو داد گـوش
بـه نـزد شهنشـاه دستور گشت نگهبان آن گنج و گنجور گشت
(210←)
اما بیدرنگ تغییر رأی میدهد و وارد اصل مطلب میشود:
ز خشکی خورش تنگ شد در جـهـان مــیــان کِـهــان و مـیــان مِــهــان
ز روی هـــوا ابــر شــد نـاپــدیــد بـه ایـران کـسـی بـرف و بـاران ندید
مِـهـان جـهـان بـر درِ کــیقــبـــاد هـمـی هـرکسی آب و نـان کـرد یـاد
بـدیشـان چنین گفت مـزدک کـه: شاه نــمـایــد شـمـا را بــه امــیــد راه
دوان انــدر آمــد بــرِ شــهــریــار چـنـیـن گـفـت: کـای نـامور شهریار
بـه گیتـی سخـن پُرسـم از تــو یـکی گـر ایـدونـک پـاسـخ دهـی انـدکـی
قـبـادِ سـرایـنـده گـفـتـش: بـگـوی بـه مـن تـازه کـن در سـخـن آبروی
بـدو گفت آن کـس کـه مارَش گـزیـد هـمـی از تــنش جـان بـخواهد پرید
یـکـی دیــگـری را بـُـوَد پـایْزهـر گـزیـده نـیـابـد ز تــریــاک بـهــر
سـزای چنیـن مرد گویـی که چیست؟ کـه تـریـاک دارد درمـسـنـگ بیست
چـنـیـن داد پــاسـخ وِرا شـهـریــار کـه: خـونـی اسـت ایـن مردِ تریاکدار
بـه خـون گَـزیـده بـبـایـدش کـشـت بـه درگـاه چـون دشـمن آمد به مُشت
چـو بشنـیـد، بـرخاست از پیشِ شـاه بــیـامـد بـه نــزدیـک فـریـادخـواه
بـدیشـان چنـیـن گفـت کـزشهـریـار سـخـن کـردم از هـر دری خـواستـار
بــبــاشــیــد تــا بــامـدادِ پـگـاه نــمــایــم شــمـا را ســوی داد راه
بـرفـتـنـد و شـبـگـیـر بــاز آمـدنـد سـخـن در دل و پـر گـداز آمــدنــد
چـو مـزدک ز دور آن گـوان را بـدید ز درگـه ســوی شـاه ایــران دویــد
چـنـیـن گفت: کـای شـاه پیروز بخت سـخـنـگوی و بـیـدار و زیبـای تخت
سـخـن گـفـتـمُ و پـاسـخش دادییَـم بـه پـاسـخ دربـسـتـه بـگـشـادیـیَـم
گـر ایـدونـک دسـتـور بـاشـد، کنون بـگـویـد سـخـن پـیـش تـو رهنمون
بـدو گفـت: بـر گُـوی و لـب را مـبند کـه گـفـتـار بـاشـد مـرا سـودمـنـد
چـنـیـن گفـت: کـای نـاموَر شهریـار کـسـی را کـه بـَنـدی، بـبـنـد استوار
خـورش بـازگـیـرنـد زو تـا بـمــرد بـه بـیـچـارگـی جـان و تـن را سپرد
مـکافـات آن کـس که نـان داشـت او مـریـن بـسـتـه را خـوار بگذاشت او
چــه بـاشـد بـگـویـد مـرا پـادشـا؟ کـه ایـن مــرد دانـا بُــد و پـارســا
چنـیـن داد پـاسـخ کـه: مـیکَن بُنَش کـه خـونـی اسـت نـاکرده بر گردنش
چـو بشنیـد مـزدک، زمیـن بـوس داد خـرامـان بـیـامـد ز پـیـش قــبــاد
بـه درگـاه او شـد بـه انـبـوه گـفــت کـه جـایـی کـه گـنـدم بُـوَد در نهفت
دهیـد آن بـه تـاراج در کـوی و شهـر بـدان تـا یـکـایـک بـیـابـیـد بـهــر
دویـدنـد هـرکـس کـه بُـد گـرسـنـه بــه تـاراج گـنـدم شـدنـد از بُــنــه
چـه انـبـارِ شـهـری، چـه آنِ قـبــاد ز یــک دانــه گـنـدم نـبـودنـد شاد
چـو دیــدنــد رفـتـنـد کـارآگـهـان بــه نـزدیـک بـیــدارْشـاه جـهــان:
کــه تـاراج کــردنــد انـبــار شــاه بـه مـزدک هـمـی بـازگـردد گـنــاه
قـباد آن سخـنـگوی را پـیـش خواند ز تــاراج انــبـار چــنـدی بـرانــد
چـنـیـن داد پـاسخ کـانـوشـه بُــدی خِـرد را بـه گـفـتــار تـوشـه بُــدی
سـخـن هـرچ بشنـیـدم از شـهـریـار بـگـفـتـم بـه بـازاریـان خـوارخـوار
بـه شـاه جهـان گفتـم از مـار و زَهـر واز آن کـس کـه تـریاک دارد به شهر
بـدیـن بنـده پـاسـخ چنیـن داد شـاه کـه تـریـاکـدار اســت مــرد گـنـاه
اگـر خــونِ ایــن مـرد تـریـاکــدار بـریـزد کـسـی، نـیـسـت بـا او شمار
چـو شـد گـرسنـه، نـان بود پای زَهر بـه سـیـری نـخـواهـد تـریـاک بَـهر
اگــر دادگـر بــاشـی ای شـهـریــار بـه انـبـار، گـنـدم نـیـایـد بـه کــار
شـکـم گـرسـنـه چنـد مـردم بـمـرد کـه انـبـار را سـود جـانـش نـبــرد
ز گـفـتـارِ او تـنـگـدل شــد قــبـاد بـشـد تــیــزمـغـزش ز گـفـتـارِ داد
وزان پـس بـپـرسـیـد و پـاسخ شنیـد دل و جــان او پــر ز گـفـتـار دیــد
ز چـیـزی کـه گـفـتـنـد پـیـغمبـران هــمــان دادگــر مــوبــدان و رَدان
ز گـفـتـارِ مـزدک هـمـه کَـژَگـشـت سـخـنـهـا ز انــدازه انـدر گــذشـت
بَــرو انـجـمـن شــد فـراوان سـپـاه بـسـی کـس بـه بـیـراهـی آمد ز راه
هـمـیگفـت: هـر کـو تـوانـگر بُــوَد تـهـیــدســت بــا او بــرابــر بــود
نـبـایـد کـه بـاشـد کـسـی بـرفـزود تـوانـگر بُـوَد تــار و درویـش پــود
جـهـان راسـت بـایـد که باشد به چیز فـزونی، تـوانـگر، چـرا جُـست نـیز؟
زن و خـانـه و چـیـز بخشیدنـی است تـهـیـدسـت کس با توانگر یکی است
مـن ایـن را کـنـم راست با «دینپاک» شـود ویـژه پـیـدا بـلـنـد از مـغـاک
هـران کـس کـه او جـز برین دین بُود ز یـــزدان وَز مَـنـْشْ نـفـریـن بــود
بـبُـد هــرک درویـش بــا او یـکـی اگــر پـیــر بـودنـد، اگـر کـودکــی
ازیـن بـسـتـدی چـیـز و دادی بـدان فـرومـانـده شـد زان سـخـن بخردان
چـو بـشـنیـد در دیـن او شـد قـبـاد بـه گـیـتـی بـه گـفـتـار او بـود شاد
ورا شـاه بـنـشانـد بـر دسـت راسـت نـدانـسـت لـشـکر کـه موبد کجاست
بـرِ او شـد آن کـس کـه درویش بـود وگـر نـانْـش از کـوشـش خویش بود
بـه گـرد جـهـان تـازه شـد دیــن او نـیـارسـت جُـسـتـن کـسـی کـین او
تـوانـگر همـی سـر ز تنـگی نگـاشت سـپـردی بـه درویش چیزی که داشت
چنـان بُـد کـه یک روز مزدک، پگـاه ز خـانـه بـیـامـد بـه نـزدیـک شــاه
چنـیـن گـفـت کـز دیـنپرستـان مـا هـمـان پــاکــدل زیـردســتـان مـا
فــراوان ز گـیـتـی سـران بــر درنـد فـــرود آورمشــان اگـر بـگـذرنــد
ز مـزدک شـنـیـد این سخنـهـا قـبـاد بــه سـالار فــرمــود تــا بــار داد
چنـیـن گفـت مـزدک بـه پُرمایه شـاه کـه این جای تنگ است و چندان سپاه
هـمـانـا نـگـنـجـنـد در پـیـش شـاه بـه هـامـون خـرامـد، کُنَدْشـان نـگاه
بـفـرمـود تـا تـخـت بـیـرون بَــرنـد ز ایـوان شـاهـی بـه هـامـون بـرنـد
بـه دشـت آمـد از مـزدکی صـدهـزار بــرفـتـنـد شـــادان بـرِ شـهـریــار
چنـیـن گـفـت مـزدک به شـاه زمیـن کـه: ای بـرتــر از دانـش و آفـریــن
چنـان دان کـه کسری نه بر دین ماست زِ دیـن سـرکـشـیدن ورا کی سزاست
یـکـی خـط دسـتـش بـبـایـد سـتـد کــه ســر بـاز گـردانــد از راه بَــد
بـپـیـچــاند از راسـتـی پـنـج چـیـز کـه دانـا بـریـن پـنـج نـفـزود نـیــز
کـجا رشک و کین است و خشم و نیاز بـه پـنـجـم کـه گـردد بر او چیره آز
تـو چـون چیرهبـاشـی برین پنج دیـو پـدیـد آیــدت راه کـیـهـان خـدیــو
ازیـن پنـج، مـا را زن و خواسته است کـه دیـن بِـهـی در جـهان کاسته است
زن و خـواسـتـه بـایـد انــدر مـیـان چـون دیـن بـهـی را نـخـواهی زیـان
کـزیـن دو بُـود رشـک و آز و نـیـاز کـه بـا خـشـم و کـین اندر آید به راز
هـمــی دیـو پـیـچـد سـرِ بـخـردان بـبـایـد نـهـاد ایـن دو انـدر مـیــان
چـو ایـن گفته شد دست کسری گرفت بـدو مـانـده بُـد شـاه ایـران شـگفـت
ازو، نـامـور، دسـت بستـد بـه خشـم بـه تـنـدی ز مـزدک بـخـوابید چـشم
به مـزدک چنـیـن گفت، خنـدان، قباد: کـه از دیـن کـسری چه داری به یاد؟
چنیـن گفـت مزدک که: این راه راست نـهـانـی نـدارد، نـه بـر دیـن مـاست
همـان گـه ز کسـری بـپـرسیـد شـاه: کـه از دیـن بـه بـگـذری، نیست راه؟
بـدو گفـت کـسـری: چـو یـابم زمـان بـگـویـم کـه کـژ است یـکـسر گمان
چــو پـیـدا شـود کـژی و کــاسـتـی دِرفـشـان شـود پـیـش تـو کـاستـی
بـدو گـفت مـزدک: زمـان چـنـد روز هـمـیخـواهـی از شـاه گـیتی فروز؟
ورا گفـت کـسـری: زمـان پـنـج مـاه شـشـم را هـمـه بـازگـویـم بـه شـاه
بـریــن بـرنـهـادند و گـشـتـنـد بـاز بـه ایـوان شـد آن شـاه گـردنـفــراز
فـرستـاد کـسـری بـه هـر جای، کس کـه دانــنـدهیـی دیــد و فـریـادرس
کـس آمــد سـوی خُــرهی اردشـیـر کــه آیـد بــه درگـاه هـرمـزد پـیـر
ز اصـطــخـر، مــهــرآذر پــارسـی بـیـامـد بــه درگـاه بــا بــار، سـی
نـشـسـتـنـد دانـشپـژوهـان بـه هـم سـخـن رفـت هـرگونـه از بیش و کم
بـه کسـری سپـردنـد یـکسـر سـخـن خــردمــنــد و دانــنـدگــان کـهـن
چـو بـشـنـیـد کسـری، بـه نـزد قبـاد بـیـامـد، ز مـزدک سـخـن کـرد یـاد
کـه: اکـنـون فـراز آمــد آن روزگـار کـه دیـن بـهـی را کـنـم خـواسـتـار
گــر ایــدونــک او را بُـود راسـتـی شـود دیــن زردشـت بـر کـاسـتــی
پـذیـرم مــن آن پـــاک دیـــنِ وِرا بــه جــان بــرگـزیـنـم گـزیـنِ ورا
چـو راه فـریـدون شــود نــادُرسـت عـزیـز و مـسـیـحی و هم زند و اُست
سـخـن گفتـنِ مـزدک آیـد بـه جـای نـبـایـد بـه گـیـتـی جـزو رهـنـمای
ور ایـدونــک او کـژ گـویـد هـمــی ره پــاکْ یــزدان نـجـویــد هـمــی
بـه مـن ده وِرا، وانـکْ در دیـن اوست مـبـادا یـکی را بـه تـن مغز و پوست
گُـــوا کــرد زرمــهــر و خــرداد را فــرایـیـن و بُــنــدوی و بـهــزاد را
وزان جـایـگاه شـد به ایـوان خویـش نـگـه داشـت آن راست پیمان خویش
بـه شبـگـیـر چـون شـیـد بنمود تاج زمـیـن شـد بـه کـردار دریـای عـاج
هـمــیرانـد فـرزنــد شــاه جـهـان ســخـنگـوی بــا مــوبـدان و ردان
بـه آیـیـن بـه ایـوان شــاه آمــدنــد سـخـنگـوی و جـویـنـده راه آمـدند
دلارای مـــزدک ســوی کــی قـبـاد بـیـامـد، سـخـن را در انـدر گـشـاد
چنـیـن گفـت کسـری بـه پیـش گروه بـه مـزدک کـه: ای مـرد دانـشپـژوه
یـکـی دیـن نـوسـاخـتــی پُـرزیـان نــهـادی زن و خـواسـتـه در مـیــان
چـه دانـد پـسـر کِـش کـه بـاید پـدر پـدر هـمـچـنـیـن، چون شناسد پسر؟
چـه مــردم بــرابــر بُـوَد در جهـان نـبـاشـنـد پـیــدا کِـهــان از مِـهـان
کـه بـاشـد کـه جـویـد درِ کـهـتـری چـگـونـه تـوان یـافـتـن مـهـتــری
کسی کو مُرَد، جای و چیزش که راست؟ چـو شـد کـار جـوبـنده با شاه راست
جـهـان زیـن سـخـن پاک ویران شود نـبـایـد کـه ایـن بـد بـه ایـران شـود
هـمـه کدخدایـنـد و، مـزدور کیـست؟ هـمـه گـنـج دارنـد و گنجور کیست؟
ز دیـنآوران این سخـن کـس نگفـت تـو دیــوانـگی داشـتـی در نـهـفـت
هـمـه مـردمـان را بــه دوزخ بَــری هـمـی کـار بَـد را بـه بـد نـشـمـری
چـو بـشنـیـد گـفـتـار مـوبـد قـبـاد بـرآشـفـت و انــدر سـخــن داد داد
گـرانـمـایـه کسـری ورا یـار گـشـت دلِ مــرد بـیـدیـن پــرآزار گــشـت
پُـرآواز گـشـت انجـمـن سـربـه سـر کــه مــزدک مــبـادا بــرِ تـاجْــور
هــمـیداد او دیــن یــزدان تــبــاه مـبــاد انــدریــن نـامْــور بــارگـاه
از آن دیــن جـهـانـدار بـیـزار شــد ز کــرده سـرش پُــر ز تـیـمـار شـد
بـه کسـری سپـردش همـانگـاه شـاه ابــاهـرک او داشــت آیــیــن و راه
بردو گفـت: هرکو بـریـن دیـنِ اوست مـبادا یکی را بـه تـن مغـز و پـوست
بــدان راه بُــد نــامـور صـد هــزار بـه فرزنـد گـفت آن زمـان شهـریـار
کـه: با این سـگـان هرچ خواهی بکن وزیـن پـس ز مـزدک مگردان سخـن
بـه درگـاه کـسـری یـکـی بـاغ بـود کــه دیـوار او بــرتــر از راغ بــود
هـمـه گِـرد بـر گِـرد او کـنـده کــرد مـریـن مــردمـان را پـراکـنـده کـرد
بِکِشتـنـدشـان هـم بـه سـان درخـت زَبَـر پـای و زیـرش سـرآگنده سخت
به مـزدک چنیـن گفت کسـری که: رو بـه درگــاه بــاغ گـرانـمـایـه شــو
درخـتـان ببیـن آنـک هـرکس نـدیـد نـه از کـاردانــان پـیـشـیـن شـنـیـد
بـشـد مـزدک از بـاغ و بـگـشـاد در کـه بـیـنـد مـگـر بـر چـمـن بـاروَر
همـان گه کـه دید از تنش رفت هوش بـرآمــد بـنـاکـام زو یـک خــروش
یـکــی دار فــرمـود کسـری بـلـنـد فـروهـشـتـه از دار پـیـچـان کمـنـد
نـگـونـبـخـت را زنــده بـر دار کـرد سـرِ مـرد بـیـدیـن نـگـونـسـار کرد
از آن پـس بکُـشـتـش بـه بـاران تیـر تـو گـر بـا هُـشـی راه مـزدک مـگیر
بـزرگان شـدنـد ایـمـن از خـواسـتـه زن و زاده و بـــاغ آراســـتــــه
هـمـیبـود بـا شـرم چـنـدی قـبــاد ز نـفـریـن مـزدک هـمـیکـرد یــاد
بـه درویـش بـخـشیـد بـسیـار چـیز بـر آتـشـکـده خـلـعـت افکنـد نـیز
زکسـری چـنـان شـاد شـد شهـریـار کـه شـاخش همـی گـوهـر آورد بـار
از آن پـس هــمــه رای بــا او زدی سـخـن هـرچ گـفتـی، ازو بـشـنـدی
ز شـامیــش چون سـال شد بـر چهل غـم روز مـرگ انــدر آمــد بــه دل
(بیت 210 تا 354)
***
این بود چکیدهی آن چه فردوسی از زندگی و احوال و افکار مزدک میدانسته است، که البته همهی دانستههای او نیست. این که مزدک که بود؟ کجایی بود؟ کجا و چگونه پرورش یافته و بزرگ شده بود؟ و پرسشهایی از این دست نکاتی هستند که فردوسی سخنی از آنها نمیگوید، هرچند که بیگمان از آنها ناآگاه نبوده است. البته مطابق فرهنگنامهی معروف فریتس وُلف که در سال 1344 چاپ شده و انتشارات اساطیر در تهران آن را در سال 1377 به نام فرهنگ شاهنامهی فردوسی تجدید چاپ کرده است، نام مزدک بیست و چهار بار در همین بخش از شاهنامه به کار رفته است.
شهرت مزدک به سبب بیان اندیشههایی است که از آن هنگام تاکنون نوعی بدعت کمونیستی دانسته شدهاند. البته بنابر تحقیق کریستنسن، محقق دانمارکی که قولش در دایرةالمعارف فارسی مصاحب نقل شده است، بنیانگذار این آیین کسی به نام زرادشت پسر خُرَکان از مردم فسا در فارس بوده، و مزدک فقط مُبلغ آیین او بوده است. به گزارش کریستنسن، یک مورخ بیزانسی به نام مالالاس (درگذشته به سال 587 م.) نوشته است که در روزگار دیوکلسین امپراتور روم یکی از پیروان مانویت به نام بُندوس / بُندَگ در رُم پیدا شد و بدعتهایی در دین مانی پدید آورد. آنگاه به ایران آمد و به تبلیغ آیین خود پرداخت و پیروانی پیدا کرد که آنان را «درستدینان» مینامیدند. حتی به نوشتهی مالالاس لقب قباد ساسانی هم «درست دین» بوده است. با توجه به این نکات نتیجه گرفته میشود که بُندوس / بندگ همان زرادشتِ سلف مزدک بوده است. و این بدان معنی است که آیین مزدکی در اصل پدیدآوردهی کسی بوده که در حدود دو قرن پیش از مزدک میزیسته است.
دربارهی زندگانی خود مزدک اطلاعات چندانی در دست نیست، جز این که با بهرهگیری از تحولاتی که زرادشت / بُندگ در کیش مانوی پدید آورده بود، کیشی نو پیافکند که عمدتاً بر اشتراک مال و زن استوار بود. بدیهی است که زمینهی چنین تبلیغاتی در ایرانِ آن روز آماده بود. وضع آشفتهی ناشی از جنگ هیاطله و فقر و تنگدستی و قحطی مُترتب بر آنها به قبول عامه و انتشار آیین او کمک کردند. البته علت اصلیِ گرایش قباد به او و تشویقِ ترویج مرامش به درستی دانسته نیست. گفته میشود که او برای شکستن قدرت نجبا و روحانیان و از ترس شورش ناشی از فقر و قحطی عمومی به آن سمت گرایش یافت. بدیهی است که خسرو انوشیروان پس از رسیدن به پادشاهی همهی آن چه را که پدرش و مزدک رشته بودند، پنبه کرد و چنان و چندان مزدکیا ن را سرکوب کرد که در طول تاریخ دیگر قد راست نکردند. برای آگاهی از جزئیات امر میتوان به مقالـﮥ نسبتاً جامع و مانع «مزدک» در دایرةالمعارف فارسی رجوع کرد.
آن چه میتوان بر این نکات افزود این است که بنا به نوشتهی یکی از روزنامهنگاران معاصر، مزدک در 21 نوامبر 30 آبان سال 488 میلادی یعنی در 1360 سال پیش از انتشار «مانیفیست کمونیست» کارل مارکس (درگذشته به سال 1838م/1217ش) عقاید اقتصادی و اجتماعی خود را اعلان کرده است. مزدک فرزند یک روحانیِ زرتشتی به نام بامداد بود و به همین جهت به نام مزدک بامدادان هم شهرت دارد (روزنامـﮥ اعتماد، 30/8/86، ص 5). مزدک واژهیی فارسی است که معنای آن به درستی دانسته نیست و در عربی هم یافت نمیشود.