سنگ گور هامر پورگشتال
نویسنده: عمادالدین شیخ الحکمایی
ششمين كنگره ايران‌شناسي اروپا، شهريور 1386 در آكادمي علوم شهر وين برگزار گرديد. شركت در اين برنامه اين توفيق را حاصل آورد تا به لطف خانم دكتر ژاله گوهري (ساكن وين) و همراهي خانمها دكتر هايده لاله و دكتر حميده چوبك به گورستان ويدلينگ در شهر كلوسترنويبورگ (Weidling bei Klosterneuburg) در 12 كيلومتري وين، به ديدار مقبره خاورشناس برجسته، هامر پورگشتال برويم. آنچه در ادامه مي‌آيد مطلبی كوتاه از زندگي، آثار و مقبره اين خاورشناس برجسته است. اطلاعات مربوط به چگونگي تهيه سنگ گور هامر را مديون خانم دكتر افسانه جليل‌زاده هستم.
ژوزف فون هامر (1856-1774) (Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall)
ديپلمات و خاورشناس اتريشي كه تكلم و نگارش زبانهاي سه‌گانه اسلامي، عربي، تركي، و به‌ويژه فارسي را به خوبي مي‌دانست.
1774 تولد در نهم ژوئن در گراتس (Graz) منطقه اشتاير اتريش
1788 ورود به آكادمي شرقي وين و آموختن زبانهاي شرقي(تركي، عربي و فارسي) و مشاركت در انتشار فرهنگ ميننسكي (Meninski) عربي ـ فارسي ـ تركي
1796 كار در وزارت خارجه به عنوان منشي
1799 اعزام به استانبول به عنوان مترجم فرستاده بارون هربرت (Herbert)
1800 ماموريت مصر به عنوان مترجم و منشي در حمله‌اي كه هتشنسون و سدني اسميث و يوسف پاشا عليه عبدالله منو فرمانده فرانسوي در مصر، براي طرد فرانسوي‌ها رهبري كرده بودند.
1801 بازگشت به وين و اعزام دوباره به استانبول در اگوست همان سال
1806 مسؤول كنسولگري در مولدلو
1807ـ817 مستشار و مترجم دربار امپراتوري اتريش(Kaiserlicher Hofrat)
1835 گرفتن لقب هامر پورگشتال پس از انقراض خانواده كونتيسه فرن پورگشتال در منطقه اشتاير ماركت
1836 باقي ماندن در پست مترجم مستشار كاخ سلطنتي
1847ـ1849 رياست آكادمي وين
1856 مرگ در 23 نوامبر در شهر وين
وي از سال 1808 تا 1818 مجله گنجينه‌هاي شرق Fundgruben des Orients را در 6 جلد منتشر ساخت (وين، 1808ـ1818). اين مجله ويژه تحقيقاتي بود كه دربارة شرق و يا مربوط به شرق و يا تحقيقات و متون عربي و تركي و فارسي بود. در حدود 50 دانشمند از ساير كشورهاي اروپايي در اين مجله مطلب مي‌نوشتند. اينان همانند هامر از آكادمي شرقي وين فارغالتحصيل شدند و به خاطر شغل مترجمي‌شان شناختي زنده از شرق داشتند. در انتشار مقالات اين مجله ادبيات فارسي بيشترين جاي را داشت. هامر علاوه بر آنكه در بيش از نيمي از تمامي شماره‌هاي اين مجله داراي مقالاتي است در مجلات ديگر از جمله «دوره‌هاي ادبي»(Wiener Jahresbücher der Literatur) كه آن نيز در وين منتشر مي‌شد، مي‌نوشت.
تأليفات او بيش از صد جلد است كه فهرستي از آن در كتابش با عنوان خاطرات زندگيم (1774ـ1852) آمده است. (در مجموعه «منابع مربوط به مسائل اتريش» (Fontes rerum Austriacarum، بخش دوم، جلد شماره 70، وين، 1940، عرضه شد).
او با اين آثار، گنجينه‌هاي علمي و ادبي بسياري را در مقابل اروپاييان گشود و خدمات برجسته‌اي به ادبيات شرقي عربي و فارسي و تركي در اروپا كرد. گوته در كتاب ديوان شرقي از مؤلف غربي (قاهره 1967؛ چاپ 3، بيروت، 1980) فضل و آگاهي او به ويژه نسبت به شاهكارهاي ادب فارسي را ستوده است. برخي از آثار علمي او عبارتند از:
تاريخ سياسي:
نظام حكومتي و اداري دولت در امپراتوري عثماني، (در دو جلد، وين، 1815).
فرازي دربارة سفر از قسطنطنيه به بروسه، (پشت Pest، 1821).
قسطنطنيه و بسفور، (در دو جلد، پشت Pest، 1821).
تاريخ امپراتوري عثماني، (در ده جلد، پشت، 1827ـ1835). اين مهمترين تأليف او بود و تا امروز نيز ارزش زيادي دارد.1
تاريخ حشاشين (اسماعيليه) (اشتوتگارت، توبينگن، 1818).
مجموعه تصاوير حكام مسلمان، (در 6 جلد، درمشتات، 1837ـ1839).
تاريخ اردوي زرين (مغول), ليپزيك، (پشت، 1840).
تاريخ ايلخانان، (در دو جلد، درمشتات، 1843).
تاريخ خانات قرم، (وين، 1856).
تاريخ ادبيات:
تاريخ سخنوري در ايران، (وين، 1818).
تاريخ شعر عثماني، (4 جلد، پشت Pest، 1836ـ1838).
تاريخ ادبيات عربي (هفت بخش، وين، 1850ـ1857).
تحقيق متون:
گل و بلبل، تاليف فصلي (ليپزيك و پشت، 1834).
اطواق الذهب زمخشري، (وين، 1835).
گلشن راز تاليف شيخ محمود شبستري، (پست، 1838).
ترجمه به زبان آلماني:
ديوان حافظ شيرازي (توبينگن، 1812) از اين ترجمه، گوته توانست بيشتر سروده‌هاي ديوان شرقي از مؤلف غربي را الهام گيرد.
خسرو و شیرین نظامی (لایپزیک، 1809)
گلشن راز شبستری (1838)
تذکرةالشعرا دولتشاه سمرقندی
تاریخ وصاف
گزيده‌هايي از شعر متنبي (1844).
قصايد غنايي باقي، شاعر ترك (1825).
و نیز کتابی به نام گلچینی از اشعار دویست شاعر ایرانی که در آن نخستین بار بسیاری از سخنسرایان ایرانی را به اروپائیان شناساند.
***
نكته قابل توجه در باره سنگ گور هامر پورگشتال اين است كه اين كتيبه سالها پيش از مرگ هامر و توسط خود او خريداري و طراحي شده است. از سوي ديگر به گفته هلموت سلابي در كتاب تاريخ روابط ايران و اتريش، سفارش ساخت اين مقبره ارتباط نزديكي با تاريخ روابط ديپلماسي دولت قاجار و امپراتوري اتريش ـ مجارستان دارد.
در سال 1819ميلادي، ميرزا عبدالحسن‌خان به عنوان سفير لندن و پاريس و ميرزا عبدالحسين‌خان به عنوان سفير ايران در اتريش، وارد اين كشور شدند. در طول اقامت آنها در وين هامر پورگشتال آنها را در مقام مترجم همراهي كرد. همان‌طور كه در آن زمان معمول بود، مترجم هم براي خدماتش هديه‌اي دريافت ميكرد. هامر پورگشتال از عبدالحسين‌خان يك انگشتر فيروزه، شمشير و جعبه‌اي با دو شيشه روغن گل رز دريافت ميكند.
عبدالحسن‌خان كه تحت تاثير بسيار استعداد هامر پورگشتال در آموختن زبانهاي بيگانه قرار گرفته بود به او لقب «گل زنبق در 10 زبان» (LiLie in 10 Sprachen) داد و يك اسب عربي گران قيمت به هامر پيشكش ميكند. پورگشتال اسب را به قيمتي خوب مي‌فروشد و با پولش مقبره خود را سفارش مي‌دهد. اين موضوع 36 سال پيش از مرگ او اتفاق مي‌افتد. وي هر چند گاه يك‌بار به ديدن اين سنگ قبر مي‌رفت و آن را با دقت نظاره ميكرد.
*
اين سنگ از جنس گرانيت سفيد و به شيوه عثماني ساخته شده است، نوشته‌هاي روي سنگ به 10 زبان مختلف است. نوشته‌هاي فارسي عربي و تركي مقبره عبارتند از:
هو الحي
المرحوم المغفور/ المحتاج الي رحمة/ ربه العفو الغفور/ متزحّم الالسنه الثلاثه / يوسف بن حامر/ لروحه ذكر جميل.
ابيات سعديابيات تركي:
زيـارتـدن مـرادا بـحـق دعـا بوكـون بسا ايسيه يارن سكادر؟
*
بـر خـوش بلبل گلدي جهانـه اوجـدي آخـرتـه چـو پـروانه
مقبره همسر او (Karoline von Henikstein) نيز در همين گور است.
خدايش رحمت كناد
پینوشت
1. تاریخ امپراتوری عثمانی از مهمترین آثار هامر پورگشتال است، وی برای تألیف این کتاب سی سال عمر گذاشت و از صدها نسخه ترکی، فارسی و عربی و هزاران سند که در بایگانی باب عالی نگهداری میشد و نیز کتب و اسناد اروپائی استفاده کرد. این کتاب مبنای تمام کتابهای تاریخی جدید است که دربارة عثمانی نوشته میشود و از همان زمان انتشار به زبانهای دیگر ترجمه شد و در ایران نیز به سال 1303 ق / 1885 در سه مجلد به زبان فارسی ترجمه شد. مترجم این اثر به فارسی میرزازکی مازندرانی از تحصیلکردگان ایرانی در فرانسه بود که همراه چهار تن دیگر برای تحصیل در عهد محمدشاه به فرانسه رفت. تاریخ امپراتوری عثمانی ترجمه میرزازکی مازندرانی را، جمشید کیانفر در پنج مجلد نخستین بار در 1367 تصحیح و توسط انتشارات زرین به بازار کتاب عرضه کرد. چاپ دوم اثر در همین سال توسط انتشارات اساطیر منتشر میشود.
منابع:
1. فرهنگ كامل خاورشناسان، عبدالرحمن بدوي، ترجمه شكرالله خاكرند، دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1375، ص448.
2. J. Fuck: Die Arabischen Studien in Europa, s. 158-166.
3. Schlottmann: Joseph von Hammer-Purgstall, Zürich, 1857.
4. Brockhaus conversationslexikon, s.v, Bd. VIII, Leipzig, 1902.
5. Helmut Slaby: Bindenschild und Sonnenlöwe-Die Geschichte der österreichisch-iranischen Beziehungen bis zur Gegenwart. Graz 1982