مقدمه
ورود چاپ سربی به ایران، با خود نمایی حروف در کتب چاپ شده با این روش همراه بود و این آغاز، شروع دوره تحول در نشر ، حروف و جامعه ایران است. در این کتـب نه تصویـری وجود دارد و نه رنگـی ، نه دیگر نشـانی از نگارگری ایرانی اسـت و نه اثری از خط خوشِ خوشنویس. آنچه که هسـت، صفحاتی است عریان که تنها با حروف پوشیده شده اند. حروفی که هیـچ رنگ و نشانی از تصورات خوشنویسیِ کتاب آراییِ سنتیِ ایرانی در آنها دیده نمی شود. اما همین حـروف فلـزی سخـت و سرد چنـان اثری از خود بر جای گذاشت که اثرات آن تا به امروز در تمامی جنبه های زندگی که به نوعی درگیر با پدیده نشر و نوشتار می باشند، وجود داشته و کاملا محسوس می باشد.
شکل گیری این شیوه از تولید کتاب در ایران چند صد سال دیرتر از دیگر نقاط دنیا بوده است و همین امر سبب گردید تا چاپگران کتب اولیه در ایران، به دلیل فقدان دانش فنی و ابزار و ادوات متناسب تا مدتها روش آزمون و خطا را برای چاپ و صفحه آرایی در کتب چاپ سربی در پیش بگیرند تا در نهایت بتوانند به ساختاری واحد در ساختار این کتابها دست یابند. این مسیر مصایب و مرارتهای خاص خود را برای آغازگران چاپ در ایران به همراه داشته است.
سابقه دیرین خط و خوشنویسی و جایگاه اجتماعی آن در بین جامعه ایرانی از گذشته تا به حال، بر کسی پوشیده نیست اما اینکه چگونه می شود نگرش مردم را ناگهان نسبت به نسخه های خطی و عادات بصری آنها به خوشنویسی ایرانی را با کتب چاپ سربی ، خط و حروف جدید آن تغییر داد و شیوه های جدیدی را برای تنظیم متون فارسی کتب بر اساس شیوه حروفچینی سربی که پدیده ای وارداتی در ایران بود را به کار گرفت، از اهدافی است که سعی بر آن است در این پژوهش به آن پرداخته شود تا بدینگونه بتوان به این سوالها پاسخ داد که آیا حروف فارسی در هنگام تغییر ساختار در کتب سربی قابلیت سازگاری با این شیوه را داشته اند و نحوه برخورد چاپگران اولین کتب چاپ شده در ایران با این تغییر ساختاری چگونه بوده است.
از آنجا که شیوه ارایه نوشتار در این کتب به مقدار زیادی متکی به خلاقیت و ابتکارات حروفچینان بوده است و آنان با کوششهای بی وقفه سعی در تکامل کتاب سازی به روش نوین داشتند، بررسی جوانب کمتر پرداخته شده و شناسایی نوع برخورد آنان با این پدیده می تواند علاوه بر آشکار سازی بخش مغفولی از تاریخ نشر در کشور، ما را به ریشه های بسیاری از عواملی که امروزه در صفحه آرایی و طراحی حروف فارسی مهم می باشد، آگاه تر سازد.
روش تحقيق
روش تحقيق براي اين پژوهش از نوع تحقیقات توصیفی- تحليلي بوده و روش گردآوری داده از نوع کتابخانه ای - ميداني است. به همین منظور تعدادی از کتاب های در دسترس دوره تاریخی مذکور ، از نزدیک مورد بررسی ساختاری و تصویربرداری دیجیتالی قرار گرفت. این کتب در سه شهر به روش چاپ شربی منتشر شدند که عبارت از کتابهای رساله جهادیه 1233ق. ، رساله جهادیه1234ق.، ابـواب الجنان1241ق. و مآثـر سلطانی1241ق. در شهر تبریز و کتابهای محرق القلوب 1239ق.، حیات القلوب1240ق. ، عین الحیات1240ق.، جلاء العیون1240ق.، حق الیقین 1241ق.، حیات القــلوب1241ق.، قـرآن1242ق.، زادالمعاد1244ق، اشارات الاصول1245ق.، حلیة المتقین 1248ق. در تهران و کتابهای وجیزه 1246ق. ، نخبه 1246ق. ، سئوال و جواب 1248ق. در شهر اصفهان می‌باشند که با توجه به حجم بالاي مطالب در اين زمينه پس از گردآوری فیش ها با توجه به اهداف تحقیق این فیش ها طبقه بندی و تشریح شده و مورد استدلال و تجزیه وتحلیل قرار گرفته است.
پیشینه تحقيق
بررسی شیوه های تراز کردن سطور در کتابهای چاپ سربی قاجار پژوهشی است جدید که تا کنون بدان پرداخته نشده است و به دلیل آنکه متاسفانه تاکنون کتبی که درباره تاریخ چاپ در ایران نگاشته شده است به چـند عـدد هم نمی رسـد، نیاز به تحقیق در این زمینه را آشکارتر می سـازد. خصوصـا اینـکه پرداختـن به تاریخ و روند چـاپ کتاب در بخشهای مختلف تاریخی و هنری آن می تواند برای علاقمندان به این عرصه مفید باشد.
اگر بخواهیم از کتب و مقالات مهمی که سعی در روشن سازی تاریخ نشر در ایران داشته اند نام ببریم باید به کتابهای (تاريخ چاپ در ايران، شهلا بابازاده)، (تاریخ چاپ سنگی در ایران، الیمپیادا پاولونا شچگـلوا) و مقاله‌های (کهنه کتابها درباره ایران، ایرج افشار)، (نوپایی چاپ در ایران، تعریف و تخمین، اولریش مارزلف) اشاره داشت که همگی تنها سعی در ارایه تاریخچه ای دقیق از روند شکل گیری چاپ در ایران داشته اند. به همین منظور بررسی بخشی از ساختار حروف کتب چاپی اولیه در ایران، برای اولین بار است که در این پژوهش بدان پرداخته می شود.
چاپ سربی در ایران
هنگام ورود صنعت چاپ به ایران، سالیان درازی از پیشرفت چاپ و طراحی حروف در جوامع غربی می گذشت و آنها در این زمینه به پیشرفت های بزرگی دست یافته بودند که این پدیده ها تاثیر شگرفی بر رشد و تغییرات اساسی در جوامع مذکور داشته‌اند.
دوره قاجار زمان ورود بسیاری از پدیده های نوین اجتماعی به ایران بود و در همین راستا گسترش فرهنگ چاپ نیز از تحولات فرهنگی مهم آن عصر به شمار می رود. تحول عمده در فن چاپ و انتشار مواد چاپی، اعم از کتاب و روزنامه، از دورة ولایتعهدی عباس میرزا(1203- 1249ق./ 1788- 1834م.) پسر فتحعلی شاه قاجار آغاز می شودکه درست با پیامدهای جنگ‌های ایران و روس مصادف است و شاید او نخستین كسی بود كه به نیاز درك بنیان فكری، تجربیات و دستاوردهای تكنیكی و نظامی غرب پی برد.
علت اصلی که شاهزاده ولیعهد را به فکر بهره گیری از دستاوردهای دانش اروپاییان واداشت، شکست ایران در جنگ با روسیه در سال های 13-1803 میلادی بود. شکست های جنگی او را بر آن داشت راهی برای تقویت ارتش جست و جو کند. از این رو او انگلیسی ها را به خدمت می گیرد تا سپاه او را سازمان دهی کنند. با درک لزوم داشتن کادر خودی عباس میرزا چندین بار جوانان ایرانی را برای آموزش نظامی، کارهای ساختمانی و مهندسی، ریاضی و فیزیک به اروپا فرستاد. بخشی از فرستادگان نیز باید پزشکی و هنر و بخشی دیگر زبان های خارجی را می آموختند. چند تن نیز کار چاپ را فراگرفتند. (شچگلوا،40،1388)
این نبرد و پیامدهای آن بر جامعه سبب گردید تا شروع چاپ در ایران با این حادثه تاریخی مهم گره بخورد و اولین کتابی هم که در ایران به طبع رسیده،کاملا در ارتباط با این نزاع باشد. دارالسلطنه تبریز مکانی است که در آن کتاب رساله جهادیه 1233ق./ 1818م. (تصویر1) توسط محمد علی ابن محمد حسین الآشتیانی به شیوه چاپ سربی انتشار یافت.
این کتاب مجموعه ای از سخنان بزرگان و مراجع تشیع است که به منظور تهییج مردم برای نبرد با نیروهای روس صادر شده است. « فتحعلی شاه برای کمک به عباس میرزا به فکر جهاد مسلمانان افتاد، برای انجام این مقصود به میرزا بزرگ قائم مقام فرمان داد تا علمای شیعه فتاوی مبنی بر جهاد علیه دشمنان اسلام را صادر کنند.» ( بابازاده،14،1378)
در قسمتی از اعلام جهاد علما در این رساله اینگونه آمده است:
... واجب است که در جهاد مشرکین متابعت پادشاه اسلام کند و بر همگی چه حاضر و چه غایب لازم است که شد رحال کنند و تهیه اسباب قتال نمایند از هرسو به جانب سلطان پویند و آن حضرت را به آواز بلند گویند که جانهای ما فدای جان تو باد اگر در مهمی از قتال فرمان دهد به اطاعتش شتابند و اگر ایشان را به جهاد طلبد به شوق خدمتش سر ازپا نشناسند...
این کتاب با آنکه شاید به لحاظ ظاهر و ساختار حروف هیچ سنخیتی با تصورات جامعه ایرانی که سال‌ها مفتون چشم نوازی کتاب‌آرایی سنتی ایرانی بوده‌اند، نداشته باشد ولی مهمترین سند برای راهی است که ما امروزه از آن به عنوان صنعـت چاپ و نشر و همینطور طراحی حروف فارسی نام می بریم. کتاب سازی سربی در ایران در ابتدا کاملا مطابق با شیوه کتاب آرایی سنتی ایرانی بوده است و سازندگان کتـب سربی تا آنـجا که امکانات محدود این شیوه چاپی به آنها اجازه می‌داده سعی می‌کردند این کتاب ها را مطابق اصول کتاب آرایی سنتی ایرانی انجـام دهنـد و این دلیلی نمی‌تواند داشته باشد جز اینکه ما بسیار دیرتر از کشورهای دیگر و حتی منطقه، به صنعت چاپ دست یافتیم به همین دلیل برای حروفچینان و خصوصا عموم مردم جامعه، ارتباط با شیوه کتاب آرایی جدید غربی سخت می‌بوده است به همین دلیل چاره‌ای جز این نبود که نسخه‌های خطی ایرانی به عنوان سرلوحه کاری برای ساخت کتب چاپ سربی قرار گیرند.
بدین ترتیب روند رشد چاپ کتاب به شیوه سربی آرام آرام در مسیر جدی خود قرار گرفت و به تناوب شاهد چـاپ کتب دیگری نیز در این شهر و شهرهای دیگر ایران می‌باشیم که در سالهای بعد این روند آرام، جای خود را به روندی سریع و با کیفیت‌تری داده است که هرچه بیشتر مشمول زمان می‌شد این سرعت و کیفیت در مسیر تجربه نیز قرار گرفته و کتابها اصولی‌تر چاپ و حروفچیـنی شده و برای حـروف نیز قاعـده و شکـلی متناسب با این پدیده و جامعه ایرانی طراحی می‌گردید. پرداختن به جوانب مختلف صفحه‌آرایی و‌حروفچینی این کتب به خصوص در سالهای اولیه در سه شهر تبریز، تهران و اصفهان که به ترتیب پایه‌گذاران روند تولید کتاب در ایران بوده‌اند، می‌تواند بسیاری از جوانب نامکشوف را بر ما آشکار سازد که ترازبندی سطرها در
این کتب یکی از این موارد می‌باشد.
تراز کردن سطرها1
تراز کردن سطرها از بخش‌هایی است که می‌تواند کل فضای صفحـه را تحت تأثیر خود قرار دهد به همین دلیل هنگام استفاده از متن باید بسیار به آن توجه گردد زیرا که ترازبندی فرآیندی است که منجر به ایجاد لبـه‌ای صـاف و یکنواخت در سمت راست در حروفچینی فارسی ( در لاتین سمت چپ ) می‌گردد و تاثیر بسزایی در فرم بصری و خوانایی متن دارد.
چنانچه در یک متن اگر سر سطرها به صورت نامعقول و بدون دلیل افزایش و یا کاهش یابد و یا انتهای خطوط به صورت اتفاقی تغییرات بیش از اندازه داشته باشد عمل خواندن متن را با اشکال مواجـه می‌کند و ترازبنـدی متـن بهترین روش برای رفع این نقص می‌باشد.«طـراح می‌تواند از ترازبندی استــاندارد پاراگـراف شامـل راست چیــن2، چپ چین3، وسط چین4 و یا ترازبنــدی دو طرفه5 استفاده کند و همچنین می توان ترازبندی ها را با هم ترکیب کرد یا در یک ترکیب بندی از گونه های متنوع استفاده نماید.» (الام،110،1389)
به دلیل اینکه نگارش در زبان فارسی از سمــت راست به چـپ صورت می گیرد، سبب شده که در حروفچینی فضـایی اضافی در قسمتی از انتهای سطر در متن راست چین شده ، شکل بگیرد که این حالت در لبه چپ پاراگراف یا سطر حالتی دندانه دار یا نامنظم را القا می کند که اگر نیاز به رفع این مساله باشد، باید از شیوه ترازبندی دیگری برای خط فارسی استفاده نمود که عموما حروفچینان و طراحان گرافیک از حالت تراز دو طرفه در متون فارسی استفاده می‌کنند. برای این نوع تراز، نیاز است تا به فاصله بین کلمات اضافه گردد تا بشود این نوع تـراز را ایجـاد نمود. در گذشته برای اینـکه حروفچینی به صـورتی دستـی صورت می‌گرفت تنظیم این حالت برای حروفچینان بسیار مشکل بوده است. به عنوان مثال در حروفچینی سربی با حروف برجسته، مکعب‌های فاصله‌گذاری متغیری را در بین کلمات قرار می‌دادند به صورتی که بتوانند برای سطرها طولی مطلوب در نظر بگیرند که مساله از دشواری‌های فن حروفچینی بوده است و این کار علاوه بر سختی‌هایی که خود حروفچینی در پی داشت، نیاز به این بود که شخص حروفچین نسبت به حجم مطالبی که می‌خواست با آن صفحه را حروفچینی نماید نیز اشراف کامل داشته باشد.
ساخته ابتکارات و خصوصیات حروف سربی نسخ در آنها بـوده و برخی دیگر استفاده از قابلیت‌هایی مانند ( کشیده )6 است که چاپ سربی فارسی به آنها می داده است.نکته دیگر اینکه، در ابتدا خصوصا برای حروفچینی فارسی، چاپگران برای اینکه بتوانند به ترازی یکسان و دوطرفه دست یابند با مشکلات تکنیکی و ابزاری مواجه بودند و به همین دلیل دست به نوآوری هایی می زدند که در نوع خود بسیار جالب توجه بوده است که برخی
در حروفچینی فارسی به دلیل پیوسته بودن حروف ، برای برابر کرن سطور و جلوگیری ازفاصله های نامناسب بین کلمات، امکان جدیـدی برای ما ایجاد می شود که خط لاتین فاقد آن بوده ، و آن فاصله دار کردن حروف پیوسته به کمک خط کشیده است .
باید توجه کرد کشیده در حروفچینی و تایپوگرافی با روش کشیدن کلمات در خطاطی و خوشنویسی تفاوت کیـفی دارد. در خطاطی برای حروف پیوسته در کلمه شکل های زیادی می توان متصور شد؛ در اینجا حروف متصل به صورت کشیده شده، طراحی و خوشنویسی می شوند و خط کشیده در واقع بخش لاینفکی از حرف یا کاراکتر است و جنبه های زیبایی و تزیینی نیز دارد. در حالیکه کشیده در حروفچینی به هیچ وجه به شکل یا وضعیت حرف ربطی ندارد و طراح نیز به خود اجازه کشیدن خود حرف را نمی دهد ... در حروفچینی به هر صورت، فقط فاصله بین حروفی را که باید به هم پیوسته باشند با خط کشیده پر می کنـند تا سطـر به اندازه مـورد نظر طـولانی شـود. کشیـده را باید به عنـوان پر کردن فاصلة اضافی بین حـروف پیوسـته تلقـی کرد و نه به عنـوان کشیـدن حـروف. ( سپهر، 1388،182-183)
تراز کردن سطور در کتب چاپ سربی
حروفچینان کتب سربی در ایران درسال های گوناگون نیمه اول قرن 13ق. ، با توجه به اینکه امکانات فنی این نوع چاپ در دوره‌های مختلف، متفاوت بوده و تبحر و تخصص چاپگرها نیز یکسان نبوده ، همگی تلاش چشمگیری در رعایت نوعی از ( تراز دوطرفه ) سطور در صفحات داشته اند که این جزو معدود مواردی بوده است که چاپگران در کتب سال و شهرهای مختلف نسبت به آن اتفاق نظر داشته اند.
در همه کتاب ها شروع و پایان یک سطر ، که طول سطر7 نامیده می شود، با شروع و پایان سطر دیگر در راستای یک خط عمودی فرضی قـرار دارند و با اینکه در بعضـی از کتب به دور متن جدول کشیـده شده و یا بعضی نیز فاقد جدول بوده اند، باز هم می توان این ساختار برابری طول سطرها با یکدیگر را مشاهده نمود. تنها در صفحه پایانی معرفی کتاب و یا صفحه پایانی خود کتاب که در آنها در سطور آخر به سال نشر و نام عوامل سازنده کتاب اشاره شده، می توان دید که این شیوه چیدمان سطرها به شکل مثلثی با راس پایین و قاعده بالا تغییر کرده و اندازه این مثلث به ذوق و سلیقه چاپگر بستگی داشته و در کتب مختلف برابر نبوده است.
این نوع تراز دو طرفه در کتب چاپ سربی در سالهای آغازین ورود این پدیده به کشور، به دلیل اجرای دستی این شیوه و کمبود دانش فنی و ابزاری، کاری چندان ساده نبوده است و چاپگران ایرانی در ترازبندی متون علاوه بر تنظیم فواصل حروف و کلمات از شیوه های دیگری نیز سود می جستند و هرگاه نیاز به برابر کردن اندازه سطور با یکدیگر پیش می آمد یکی از این قابلیت ها به کمکشان می آمده است که در ادامه به آنها اشاره خواهد شد.
الف: ابتکارات و خصوصیات حروف سربی نسخ
به دلیل اینکه حروف به کار رفته در کتب سربی به احتمال زیاد از روسیه به ایران وارد شده بودند و حروف سربی مورد استفاده در آنجا بر پایه خط نسخ طراحی گردیده بود، به ناچار استفاده از این نوع حروف سربی در کتب چاپی ایرانی نیز امری ناگزیر بوده است تا اینکه بعدها ایرانیان خود به توانایی ساخت حروف در کشور - و باز هم برپایه خط نسخ- دست یافتند.
فارسی را با تکیه بر قابلیتهای خط نسخ جبران نمایند که دستیابی به یک تراز دو طرفه خوب در متون، بدون تکیه بر ویژگی هایی که حروف سربی نسخ به آنها می داد، غیر ممکن بوده است.این خط عاملی گشت تا چاپگران کتب اولیه بتوانند بسیاری از نواقص فنی در حروفچینی
1- تراز کردن با استفاده از شکل حروف
به عنوان مثال یکـی از مـواردی که در کتـب سربی بسیـار زیاد کاربرد داشته این است که آنان ازشکل خاصی از حرف (ک) آغازین و یا وسط که دارای سطح افقی عریضـی است، برای افزودن بر طول سطـر به منظـور تراز شـدن بهره می برده اند. از این حرف هرجا که نیاز به ترازی مناسب برای سطرها بوده، به تناوب و بدون در نظر گرفتن جایگاه واقعی آن در کلمات در شیوه خوشنویسی نسخ، استفاده می شده است . ( تصاویر6 و 7 و 8 )
مورد دیگر از شگردهایی که چاپگران ایرانی برای تراز بندی صفحات از آن بهره می جستند، استفاده از مفردات و به خصــوص حـروف آخر مرسل و یا کشیــده شده 8 ای است که اتفاقـا در خط نســخ یا کاربــرد کمتـری دارنــد ماننـد ( ن ، ی ) و یا مانند حروف (ـس) و (ـص) آخرِ کشیده شده که به ندرت در شیوه خط نسخ کاربرد داشته تا آنجا که مرحوم فضایلی ( 1363،140 -146). در کتـاب تعلیـم خط خود در قسمت انواع حروف نسخ اصلا آنها نیاورده و اشاره ای نیز بدان ها نکرده است اما میرزا احمد نیریزی، نسخ نویس معرف، از این نوع حروف، به خوبی برای تراز کردن سطرها در شیوه نسخ خود استفاده کرده است.
استفاده از این حروف و همینطور نوع ترازی که میرزا احمد برای بستن سطرها از آن بسیار بهره برده و به نوعی از شاخصه های قرآن‌های خوشنویسی شده توسط او می‌باشد، این شائبه را پیش می آورد که شاید حروفچینان در اصول حروفچینی سربی نگاهی نیز به حروف نسخ ایرانی و شیوه نگارش میرزا احمد نیریزی داشته‌اند زیرا همانگونه که پیشـتر گفته شد، کتاب سازی به روش چاپ سربی در ابتدا بسیار به شیوه کتاب‌آرایی خطی ایرانی وابسته بوده است و این مورد خاص نیز نمی توانسته خارج از این مجموعه باشد.
حروفچینان کتب سربی با استفاده از این حروف هر جا که احساس می کردند باید تغییراتی در طول سطر ایجاد کنند دست به ابتکار عمل زده و بدیـن‌وسیله طول سطر مورد نظر را تنظیم می‌نمودند و گاهی نیز چاپگران علاوه بر این کار، با استفاده از سوار نمودن و هم‌پوشانی حروف بر روی آنها، سبب افزایش و یا کاهش طول سطرها می‌شدند تا برابری سطرها را ممکن سازند. این شیوه به نوعی یادآور تنظیم سواد و بیاض در خوشنویسی می‌باشد که از آن برای جلوگیری از چیره یافتن فضاهای منفی و نامطلوب بر کل صفحه استفاده می‌شده است. حروفچینان کتـب سربی هم پوشانی را به این صورت انجام می‌دادند که با استفـاده از فضای خالی که در ساختار حروف دایره‌ای شکل مثل ( ن، س، ص، ی ) قرار دارد، تراز بندی را مقدور می‌ساختند. این سبک از حروفچینی و چیدمان حروف به کثرت در کتب سربی مورد استفاده قرار می‌گرفته و به گونه‌ای شیوه‌ای از ایرانی کردن سیستم حروفچینی لاتین برای خط فارسی به شمار می‌رود که در تمامی کتب و در همه شهرها کاربردی فراوان داشته است.
2- تراز کردن با استفاده از شکل(*)
اما یکی دیگر از تکنیکهای افزایش طول سطر برای میزان کردن تراز سطرها بکارگیری از علامت (*) در متن کتب می باشد. در کتب چاپ سربی از هیچ نشانه و یا علایم سجاوندی که مشخصه آیین نگارشی متن باشد، استفاده نشده است و مطالب بدون هیچ فاصله گذاری، بطور پیوسته در امتداد یکدیگر نوشته می شده است به شکلی که تفکیک مفاهیم بخشهای مختلف کتاب کاری دشوار بوده است. چاپگران ایرانی برای رفع این معضل از ابتکارات خویش بدین منظور بهره برده اند و از این علامت برای فصل بندی و یا تاکید بر قسمتی از متن کتاب استفاده می کـرده اند تا قدری بتوانند درک مطالب را بالاتر ببرند. اما این نشـانه فقـط در کتـاب رساله جهادیه1234ق./1819م. است که کارکـرد دیگـری نیز داشـته اسـت و میرزا زین العابدین تبریزی، حروفچین این کتاب، بدون در نظر گرفتن ویژگی مرسوم این علامت در کتب چاپ سربی، هرجا که نیاز به افزودن بر طول سطر داشته از علامت ( * ) آن هم در دو اندازه متفاوت در صفحات بهره جسته است. این استفاده بسیار زیاد به گونـه ای بوده است که شکل( * ) از ویژگی های شاخـص در صفحه آرایی این کتـاب به شمار می رود.
ب: جایگاه کشیـده در کتب سربی
کشیده که تنها مختص رسم الخط فارسی یا عربی است،از عواملی است که برای افزودن بر طول سطر و ترازکردن سطور کاربرد فراوانی دارد. در کتب سربی نیز همواره کشیده مورد استفاده قرار می گرفته است اما نوع برخورد با آن در کتب و سالهای مختلف یکسان نبوده است. به همین منظور سعی می شود با تفکیک شهرها به طور جداگانه مورد بررسی قرار گیـرد. ذکـر این نکته نیز لازم می باشـد که این قابلیت – کشیـده - همچنان نیز درحروفچیینـی فارسی و هـم در نرم افزارهای مخصوص به آن به عنوان عاملی برای تنظیم برابری سطرها و تراز کردن کارکرد بسیار دارد.
- کتب چاپ تبریز :
در کتب چاپ شده در تبریز به علت وجود چاپگران متفاوتی در پس هر‌کتاب شاهد برخوردی متفاوت در تمامی بخشهای ساختاری کتاب و به خصوص شکل حروف با یکدیگر می‌باشیم که این رویه را به کشیده نیز می توان تعمیم داد. استفاده از کشیده در اولین کتاب چاپی در ایران یعنی رساله جهادیه 1233ق. / 1818م. بسیار کم صورت گرفته است. اما با این‌حال این مسئله را یادآور می گردد که ترازبندی سطرها و استفـاده از کشیـده برای آن، از همــان ابتدا از دغدغه های اصلی حروفچینان کتب سربی بوده و سبب گشته در اولین کتاب سربی چاپ شده در ایران، بکارگیری کشیده را شاهد باشیم. نکته جالب در این کتاب این می‌باشد که کشیده تنها در کلماتی استفاده گردیده که به حرف ( الف ) آخر ( ـا ) ختم می‌شوند و به غیـر از آن در اتصال هیچ حروف دیگری به یکدیگر نمی‌توان آن را دید.(تصویر14)
جایگاه کشیده در کتابهای دیگر این شهر که مورد بررسی قرار گرفتند، به گونه ای دیگر است. به عنوان مثال در کتاب رساله جهادیه 1234ق./1819م. هیچ ردی از کشیده مشاهده نمی گردد و همانطورکه اشاره شد حروفچین به جای استفاده از آن،برای یکسان سازی سطرها از حروف کشیده مفرد و یا آخر و همچنین از علامت ( * ) استفاده نموده است.
همچنین کشیده در دو کتاب دیگر مجموعه تبریز نیزجایگاهی ندارد و این دو کتاب برای برابری سطور با هم از دو روش جداگانه استفاده کرده اند. در کتاب ابواب الجنان حروفچین با کم و زیاد کردن فواصل حروف و کلمات نسبت به هم، به ترازبندی یکسانی در صفحات رسیده است و در کتاب مآثرسلطانی نیز چاپگر علاوه بر تنظیم فواصل ، برای یکسان سازی طول سطرها از حروف کشیده شده آخر و یا حرف آغازین و وسط (ک) در حالت کشیده شده استفاده نموده است به همین دلیل هیچ نشانی از کشیده را در این دو کتاب سربی چاپ تبریز نمی توان یافت نمود.
- کتب چاپ تهران :
در مجموعه کتب سربی چاپ تهران به دلیل وجود تنها یک چاپگر به نام میرزا زین‌العابدین تبریزی در پس همه کتابهای چاپی این شهر، روند استفاده از کشیده در متـن، روندی صعـودی به نسبت سالهـای چاپ کتاب داشته است. میرزا زین العابدین در سال 1239ق. به دستور فتحعلی‌شاه قاجار از تبریز به تهران فراخوانده شد تا چاپخانه دارالخلافه این شهر را راه اندازی نماید،به همین دلیل در کتابهای چاپ تهران شاهد روندی ثابت چه در ساختار و سیر بررسی کشیده در کلمات در کتب چاپ تهران به این صورت است که در سال های آغازین چاپ کتاب در این شهر به ندرت در صفحات می توان اثری از آن دید و کشیده ها در معدود صفحاتی به کار گرفته شده اند. این رویه در محرق القلوب 1239ق./1824م. ، اولین کتاب این مجموعه و همینطور در کتابهای چاپ شده در سالهای 1240 و 1241ق. نیز بدینگونه می باشد. اما هرچه به کتاب های چاپ شده در سالهـای بالاتر همچون زاد المعاد 1244ق./1829م. و یا حلیة المتقین 1248ق./ 1833م. می رویم استفـاده از کشیـده را در آنها بیشـتر مشـاهده می نماییم تا جایی که ممکن است در یک صفحه و یا یک سطر چندین بار از کشیده در کلمات برای برابری طول سطور استفاده شده باشد. (تصاویر15و16 و17 و18)چه در شکل حـروف این کتابها می باشیـم به نوعی که گویی همگی از یک دستورالعمل مـدونی پیرونـی می کنند که این عمل میرزا زین العابدین سبب پایه ریزی اولین کتب چاپی حرفه ای در ایران گشت که این جریان توانست در طول سالهای بعد مسیر اصلی خود را بیابد.
- کتب چاپ اصفهان :
در کتب چاپ اصفهان، عواملی دیگر در استفاده از کشیده در کلمات و حروف دخیل‌اند. میرزا عبدالراق اصفهانی چاپگر کتابهای این شهر که از شاگردان میرزا زین العابدین بوده است، پس از آمدن به اصفهان از همان حروفی که استادش برای چاپ کتاب سربی در تهران بکار می گرفته، استفاده کرده اما در ساختار کتب سربی اصفهان دست به تغییراتی زده است. مثلا در دو کتاب وجیزه و نخبه هر دو به سال 1246ق./1831م.، ما با تغییر اندازه کتاب روبروییم و به همین واسطه ابعاد کتاب ها کوچک شده اند. از طرفی دیگر حاشیه خالی اطراف متن در صفحات بسیار بیشتر از کتب دیگر است و در نتیجه، این عوامل سبب شده تا طول یک سطر نیز کوتاه تر گردد. به همین سبب ، چاپگـر دلیلی برای استفاده مکرر از کشیده ها نمی دیده و بنا به فراخور متن و سطرها هرجا که صلاح دیده از آن استفاده کرده است که سبب گشته کاربرد این عامل در کتب اصفهان بسیار کم باشد.
آنچه که مشخص است تولید کتاب به روش نوین در ایران معلول عللی بود که نتیجه‌ای جز حرکت و پیشرفت در بسیاری از بخش های جامعه ایرانی نشده است. تغییر در ساختارها منوط به تغییرات و نیازمندی جوامع است و در همین راستا تغییر در نوع ساختار کتاب در جامعه ایرانی نیز وابسته به تغییراتی بود که خود متاثر از جریان های سیاسی و اجتماعی دوره حکومتی قاجار بوده است. در این زمان اسـت که به یکبـاره کتاب آرایی سـنتی ایرانی جای خود را به کتاب سازی مدرن غربی می دهد که بررسی جوانب مختلف این امر می تواند بسیاری از شبهات امروزین را برطرف ساخته و حتی علاقمندان به هنر را به پیشینه آنچه که در حال انجام آن هستند آگاه‌تر سازد و چه چیزی در یک کتاب چاپ سربی می تواند مهمتر از خط، حروف و نوع برخورد با اجزای آن باشد.نتیجه‌گیری حضور میرزا زین العابدین به عنوان آموزگار میرزا عبدالراق در تولید کتاب سوال و جواب 1248ق./1833م. ، دیگر کتاب این شهر، سبب گشته که ساختار و ظاهر آن بسیار شبیه به کتب چاپ تهران باشد، به همین سبب از کشیده نیز استفاده بیشتری گردیده است ولی نه به اندازه کتب چاپ شده در سالهای نزدیک به 1250ق./ 1835م.
ترازبندی متن در کتابها یکی از مهمترین بخشهای صفحه‌آرایی یک متن بوده و خصوصا در زبان فارسی به دلیل شکل متنوع حروف و اتصالاتی که بین آنها برای ساخت یک کلمه وجود دارد، این خصیصه می تواند مهمتر نیز جلوه نماید. چنانچه در یک متن اگر به جزییات این کار دقت نشود، زیبایی و خوانایی متن به پایین ترین حد ممکن خواهد رسید.به همین منظور با بررسی این روند در کتب سربی سالهای آغازین چاپ در ایران می توان به ریشه های این فرآیند در کتب امروزین نیز دست یافت.
آنگونه که اشاره گردید، مساله تراز کردن متون از همان اولین کتاب چاپ سربی در ایران، مورد دغدغه حروفچینان بوده است و در دوره و سالهای گوناگون، آنها با توجه به کمبود دانش فنی و نبود ماشین آلات و ابزار مناسب برای حروفچینی و چاپ به زبان فارسی در ایران، با استفاده از ابتکاراتی که به خرج می دادند سعی در رعایت و ساخت ترازی دو طرفه برای متون چاپ سربی بوده‌اند که گاهی این ابتکارات وابسته به ساختار حروف سربی ساخته شده بر اساس خط نسخ بوده و گاهی نیز بر اساس قابلیتهای شیوه حروفچینی فارسی یعنی استفاده از کشیده بوده که آن را متمایز از حروفچینی لاتین می کرده است و در باب این موضوع باید متذکر شد که این سیر تحول استفاده از کشیده در کلمات کتب چاپ سربی می تواند نشـانه ای باشد بر اینکه در ابتدا شاید حروفچــین های کتـب به علت تعلـق خاطـری که به شیوه خوشنـویسی نسـخ داشته اند، استفـاده از این عامـل تکنیـکی – کشیده – را نتوانستند زیاد تاب بیاورند. به همین دلیل دست به خلاقیت در نشاندن حروف و کلمات در کنار هم زده تاجایی‌که خود حتی روش های جدید را برای حروفچینی و ترازبندی سطور ابداع کردند اما به مرور زمان و با توجه به تجربیاتی که کسب کرده بودند، به قابلیت کشیده پی برده و از آن برای تنظیم متن در صفحات استفاده بیشتری نمودند.
در آخر نیز می توان اینگونه ابراز داشت که تلاش و همیتی که چاپگران و بانیان چاپ در هنگام شکل گیری صنعت چاپ در ایران به خرج دادند، آنچنان مهم و قابل ستایش است که اثرات آن تا به امروزه در تمامی وجوه زندگی جامعه ایرانی محسوس بود که امید است در پژوهش های بعدی به جوانب دیگری از شکل گیری کتاب در این دوره بسیار مهم و تاریخی پرداخته شود.
پی نوشت‌ها:
1 Alignment
2 Flush Right
3 Flush Left
4 Centered
5 Justified
6 Kashida
استاد ادیب سلطانی(63،1381) واژه میانخط را برای کشیده برگزیده است.
7 Length of line of type
8 Expanded Type
منابع:
- اديب‌سلطـاني، ميرشمـس‌الدين(1381)، راهنمـاي آماده ساخـتن كتـاب، علمـي فرهنـگي، تهران. - الام،کیمبرلی(1389)، گریدبندی درتایپوگرافی، ترجمه محمدرضا عبدالعلی، مژگان جایز، فرهنگسرای میردشتی، تهران.
- بابازاده، شهلا (1378)، تاریخ چاپ در ایران ، کتابخانه طهوری،تهران .
- سپهر، مسعـود (1388)، کتـاب اردیبهـشت1، یـساولی، تهران .
- شچگـلوا، الیمپیادا پاولونا(1388)، تاریخ چاپ سنگی در ایران، ترجمه پروین منزوی، معین، تهران.
-فضایلی، حبیب‌الله(1363). تعلیم خط، سروش، تهران.