قرائتی نو از کتیبههای برج مدور مراغه
نویسنده: اسماعیل معروفی اقدم
درآمد
کتیبه نویسی یا کتیبه نگاری طی ادوار اسلامی از جمله آرایههایی است که در بناها به وفور مورد استفاده قرار می گیرند و علاوه بر جنبه تزیینی و آرایش، پیام آور و دربردارنده اطلاعات مهمی در زمینه های مختلف تاریخی، سیاسی، فرهنگی و مذهبی است. در این میان بناهای آرامگاهی که پس از مساجد بیش از هر بنای دیگری مورد توجه ایرانیان بوده و از دوره سلجوقی به بعد رشد و گسترش زیادی یافته است، با انواع تزیینات مختلف از جمله کتیبه نگاری آراسته می شدند. برج مدور مراغه از جمله مقابر برجی شکل متعلق به دورة سلجوقی است. در جبهة اصلی این بنا کتیبهای در دو سطر وجود دارد؛ سطر پایینی تاریخ ساخت بنا را به سال 563 هجری نشان می دهد و سطر فوقانی که متن آن موضوح اصلی بحث این مقاله است، بالای سرطاق نمای اصلی برج واقع شده است. بنا به قرائت آندره گدار و پیروی دیگر محققان از وی، متن سطر فوقانی شامل آیه (( کل نفس ذائقة الموت )) و عبارت (( تم البناء برجب )) است.
نگارنده با بازنگری بر روی کتيبة این بنا دریافته که سطر فوقانی کتيبة مذکور شامل دو عبارت جداگانه نیست؛ بلکه در اصل آية کاملی از قرآن کریم است که طی این مقاله با ذکر دلایلی روشن به شرح این موضوح پرداخته خواهد شد.
مقدمه
ساخت مقبره و آرامگاه برای بزرگان در ایران بیشتر از سایر کشورهای اسلامی مورد توجه بوده است (زکی، 1366 : 47 ) تعداد زیادی از این آرامگاه‌ها از ادوار مختلف در ایران به جای مانده که یکی از عوامل بقای آن ها را میتوان احترام گذاشتن به گذشتگان دانست. (حاتم، 1379 : 102 ) بنا بر نوشته ارنست دیز که با پوپ در تالیف کتاب بررسی هنر ایران همکاری داشته : آرامگاه‌ها دارای مقامی شایسته هستند چه این بناها در میان بناهای تاریخی ایران پس از مسجد در زمره بناهای ممتاز به شمار می روند ( آپهام پوپ، 1387: 916 ). از جمله تزئینات پرکاربرد در معماری اسلامی، مخصوصا در بناهای مذهبی همچون مقابر، استفاده از خط و کتیبه بر روی بنا است. کتیبه نگاری در اسلام از عهد اموی آغاز شد.( مکی نژاد، 1387: 81 ) و بر پایه شواهد موجود در واقع تاریخ کتیبه نویسی در ایران کنونی را می بایست از سدة سوم هجری قمری جستجو کرد (بابامقدم، 1361: 181 ). کتیبههای بکار رفته در دوران اسلامی از جهت مضمون و محتوای مطالب نیز قابل دسته‌بندی مشخص و معین هستند ( چیتی،1379 : 101)؛ آن ها اغلب حاوی نام سفارش دهنده و یا تاریخ بنا و ثبت کلمات و عبارات مقدس دینی، اسامی مختلف خدا، نام پیامبر و جانشینان او و یا آیات و سوره‌های قرآن مجید بوده که مناسب با بنا و یادآور وظایف دینی و اخلاقی است. ( زمانی، 1352: 45 – 50 ). در مجموع میتوان گفت که در دورة اسلامی خط و کتیبه به صورت نقشمآية لاینفک معماری در آمده است.
گنبد مدور که با ظاهری ساده در بخش جنوب غربی مراغه واقع شده، بنایی است ساده با نقشه بیرونی مدور و پلان درونی 10 ضلعی که سقف و گنبد آن فرو ریخته است (عقابی، 1378 : 338 ). بنا دارای مدخل زیبایی رو به شمال است. این مدخل دارای قاب هلالی است که درگاه را محصور کرده است. در بالای در گاه و روی طاق هلالی کتیبهای در دو سطر به خط کوفی و تزئینات هندسی جای دارد. حروف این کتیبه با کاشیهای فیروزهای نگاشته شده که با طرح های صلیبی و مشبک مانندی همراه است ( گدار، 1378 : 111 ).
پیشینه تحقیق
بررسی بنای برج مدور مراغه و کتيبة دو سطری آن برای اولین بار توسط آندره گدار انجام شده و ایشان در کتاب خود آثار ایران در بخش یادداشتهایی پیرامون مزارهای موجود در مراغه به معرفی و قرائت کتيبة این برج مقبره پرداخته است. اسماعیل دیباج در کتاب خود با نام آثار باستانی و ابنیه تاریخی آذربایجان در چند سطر هم بنا و هم کتيبة آن را آورده و محمد جواد مشکور نیز در کتاب نظری به تاریخ آذربایجان به طور مختصر و در حدود یک صفحه آن را معرفی و بررسی کرده است. برج مدور مراغه و کتيبة آن توسط عبدالعلی کارنگ نیز در کتاب ابنیه و آثار تاریخی مراغه بررسی شده است.
در 1379 غلامعلی حاتم نیز بررسی های مجددی بر روی بنای برج مدور مراغه انجام داده و در کتاب معماری اسلامی ایران در دورة سلجوقیان قرائت و بازخوانی مجدد کتيبة این بنا را آورده است. در دایرة المعارف بناهای تاریخی ایران در دوران اسلامی/2، بناهای آرامگاهی به کوشش محمد مهدی عقابی نیز مختصری در مورد این برج مقبره و کتیبههای آن در کتاب آورده شده و محمد علی مخلصی نیز در کتاب فهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی برج مدور و کتيبة آن را مطالعه کرده است.
برج مدور مراغه و کتیبه آن
گنبد مدور مراغه که امروزه در خیابان خواجه نصیر پشت ساختمان بانک ملی واقع شده، از دو طبقه، سردابه و اتاق فوقانی، تشکیل شده است. نمای خارجی بنا بسیار ساده شامل ازاره سنگی و آجرکاری معمولی است. پوشش بنا را سابقا گنیدی دو پوش تشکیل می‌داد که به مرور زمان فرو ریخته و جهت جلوگیری از خرابی آن سقف تیرپوشی با شیروانی بر روی آن احداث کرده‌اند ( مخلصی، 1371 : 162 ؛ تصویر شماره 1 ). بنا فاقد تزئینات است و فقط در ناحیه در ورودی با نقوش پر و غنی مشابه نمای اصلی گنبد سرخ، آذین شده است. معماری پرقدرت ایرانی در این بنا به سادگی گراییده، مسطح و جای خود را به نقوش شبیه نقوش قالی داده است (سپهروند، 1381 : 22 ).
ارتفاع این مقبره بدون گنبد اصلی حدود 12 متر است. برای ورود به درون آرامگاه که در ارتفاع دو متری سطح زمین قرار دارد در حال حاضر پلکانی فلزی تعبیه شده است. اتاق مقبره از داخل ده ضلعی است و دیوارههای بدنة این اتاق هر کدام دری طاقنمای تیز جای دارند (حاتم، 1379: 111 ؛ تصویر شماره 2 ). بر اساس کتیبه ورودی بنا، این برج از آثار نیمه دوم سده ششم هجری قمری است. ( کارنگ، 1350 : 11 )
در ساختمان برج مدور مراغه کتیبهای در دو سطر کار گذاشته شده است که هر دوی آن ها در جبهة اصلی و در نمای شمالی واقع شده است که درب ورودی به داخل مقبره نیز دراین سمت قرار دارد. هر دو سطر کتیبه با خط کوفی مشبک و گره دار و با کاشی تراش به رنگ فیروزه ای بر زمینه‌ای از آجرایجاد شده‌اند. این کتیبه عبارت‌اند از :سطر زیرین یا کتيبة بالای درگاه و سطر فوقانی یا کتيبة بالای سرطاق ( تصویر شماره 3 ).
سطر زیرین کتیبه برج مدور
در بالای درگاه کتیبهای به خط کوفی و تزئینات هندسی مشبک مانندی جای دارد. (حاتم، 1379 : 111 ) این کتیبه سالم باقی مانده و تنها قسمت‌های کوچکی از کاشیهای خوشرنگ فیروزه رنگ آن فرو ریخته است که آن هم در قرائت کتیبه خللی وارد نکرده و متن کامل آن به راحتی قابل بازخوانی است (تصویر شماره 4 ). کتیبه به خط کوفی مشبک است، به طوری که در بالا امتداد حروف آن زیبایی خاصی بدان بخشیده که با نیم نگاهی میتوان نوعی تقارن را مشاهده کرد که همیشه در معماری ایرانی یک اصل بوده و از سوی معماران و هنرمندان این سرزمین رعایت می‌شده است. ایجاد دو هلال ماه با کاشی تراش در دو طرف بالای کتیبه که با سه گوی کوچک در سه وجه آن محاط شده‌اند به تقارن بیشتر در کتیبه کمک کرده است. با توجه به سالم ماندن کتیبه همانطور که کاملا نمایان و مشخص است، متن کتیبه رقم (( سنه ثلث و ستین و خمسمائه )) 563 ق/ 1167 م. را نشان می دهد (حاتم، 1379: 112؛ تصویر شماره 5 ).
سطر فوقانی کتیبه برج مدور
این کتیبه نیز در جبهة اصلی بنا و بالای سرطاق تزئینی واقع گردیده است و همانند سطر زیرین، از کاشیهای تراش برای نوشتن متن آن استفاده شده است. حروف این کتیبه با کاشیهای فیروزهای نگاشته شده است ( حاتم، 1379 : 111؛ تصویر شماره 6 ).
متن این کتیبه برای اول بار توسط آندره گدار خوانده شده است. به نوشته وی کتیبه مزبور شامل دو عبارت جداگانه است که در کنار هم آمده و متن کاملی را ارائه می‌دهد. به گفته او در کتیبه فوقانی آیه مشهور کُلُّ نَفسٍ ذائِقَۀُ المَوتِ آمده (سورة 21 آیه 35 ) و به دنبال آن عبارت ((تم البناء برجب )) نوشته شده که ادامه آن سطر پایینی کتیبه یعنی عبارت (( سنه ثلث و ستین و خمسمائه )) است. بنابراین مفاد هر دو کتیبه چنین است : (( هر جانداری روزی خواهد مرد.این بنا در ماه رجب سال 563 به انجام رسیده است )) (گدار، 1367: 296 ).
همان طور که ذکر شد وی سطر فوقانی کتیبه را متشکل از دو قسمت یا دو عبارت جداگانه می داند؛ بدین صورت که قسمت اول آن را عبارت (( کل نفس ذائقه الموت )) و دنباله آن یعنی عبارت (( تم البنا برجب )) را قسمت دوم کتیبه ذکر می‌کند که بدون هیچ فاصله‌ای و در ادامه قسمت اول آمده است. آندره گدار معتقد است که ابتدای سطر فوقانی قسمتی از آیه قرآن کریم است و انتهای آن جمله‌ای خبری و در واقع تاریخ اتمام بنا را در ماه رجب نشان می‌دهد؛ همچنین وی عنوان می کند که قسمت دوم این کتیبه در اصل ابتدای سطر زیرین است. بررسی‌های آندره گدار از بنای برج مدور مراغه در زمانی صورت گرفته که بخش‌های زیادی از بنا از جمله کتیبه مذکور بر اثر عوامل طبیعی و غیر طبیعی رو به ویرانی رفته بود که این را میتوان از تصویری که ایشان از برج مدور در آن زمان تهیه کرده و در کتاب خود آثار ایران آورده است فهمید، به طوری که انتهای کتیبه بر اثر ترک بزرگی که بنا برداشته بخش‌هایی زیادی از آن از بین رفته است (تصویر شماره 7 ).
سایر محققان دیگر نیز که برج مدور را از نزدیک مشاهده کرده و در بررسی معماری و کتیبه دو سطری آن همت گمارده اند؛ آن را به مانند گدار و شامل دو عبارت «کل نفس ذائقه الموت تم البناء برجب» و «سنه ثلث و ستین و خمسمائه» در نوشته‌های خود آورده‌اند. (دیباج، 1345: 92 ؛ مشکور، 1349 : 392 ؛ کارنگ، 1350 ؛ مخلصی، 1371 : 160 ؛ حاتم، 1379: 112 ).
اما با ذکر دلایلی روشن میتوان پی برد که آندره گدار و دیگر نویسندگان در قرائت سطر اول کتيبة برج مدور در اشتباه بوده‌اند. در اینجا جهت بررسی دقیق‌تر کتیبه آن را همانند آندره گدار و دیگران دو قسمتی فرض می کنیم،؛ بدین صورت که « کل نفس ذائقه الموت » را قسمت اول و ادامة آن را قسمت دوم در نظر می‌گیریم. در حروف و کلمات قسمت اول کتیبه همان طور که مشخص و پیداست، از زمان ساخت بنا تاکنون خللی ایجاد نشده و کاملا سالم باقی مانده است. بنابراین قرائتی که توسط آندره گدار و دیگران از آن انجام گرفته، صحیح است. تصویری که آندره گدار از برج مدور تهیه کرده و در کتاب خود آورده؛ مشخص می‌کند که در زمان وی و قبل از مرمت، بنا در سمت بالا شکاف بزرگی برداشته و تا زیر سطر فوقانی ادامه پیدا کرده که موجب تخریب قسمت دوم آن شده است. در مرمتی که در سالهای اخیر نیز در بنا صورت گرفته، موجب تصحیح کامل قسمت دوم کتیبه نشده و هنوز نقص‌هایی در آن دیده می‌شود. با توجه به این موارد در قرائت قسمت اول کتیبه جای هیچ گونه بحثی نیست و تنها موضوح مورد مطالعه ما قسمت دوم کتیبه می‌باشد.
با مراجعه به قرآن کریم و مروری بر آن متوجه خواهیم شد که در کل آیات قرآن تنها سه آیه وجود دارد که با عبارت « کل نفس ذائقه الموت » شروع می شوند؛ این آیه‌ها عبارت اند از :
الف ) آیة 35 از سوره انبیاء : (( کل نفس ذائقه الموت و نبلوکم بالشر ... ))
ب ) آیة 185 از سوره آل عمران : (( کل نفس ذائقه الموت توفون اجور ... ))
ج ) آیة 57 از سوره عنکبوت : (( کل نفس ذائقه الموت ثم الینا ترجعون . ))
آنچه که در نگاه اول جلب توجه می‌کند آیه 57 از سورة عنکبوت است که دارای مشابهت هایی از جمله از نظر تعداد حروف و کلمات با کتیبه بالای سرطاق است. از طرف دیگر اگر متن کتیبه را با دقت بیشتری مورد بررسی قرار دهیم متوجه خواهیم شد که در کتیبه موجود تمام حروفی را که دارای دو نقطه هستند، نقطه های آن ها آورده شده است که برای مثال می توان به حروف ( ق ) و ( هـ) در کلمه ذائقه و ( ت ) در کلمه الموت اشاره کرد. همانطور که در اکثر بناهای دوره اسلامی مشاهده می شود، نقطه گذاری حروف در کتیبه‌ها بعضا توسط کتیبه نگاران و کتیبه نویسان رعایت نمی‌شود که این شیوه به دلایلی از جمله جنبه‌های تزئینی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ همچنانکه در این کتیبه نیز نقطه حروف ( ن ) و ( ف ) در کلمه (نفس ) حذف گردیده است. گاهی نیز از نقطه های بیشتری به دلایل تزئینی و زینت بیشتر آن، بر روی حروف و کلمات استفاده می‌شود به طوری که در کتیبه موجود نیز بالای حرف( م ) در الموت نقطه قرار داده شده است.
حال اگر به کلمه آخر در کتیبه دقت شود، بالای حرف اول آن دو نقطه قرار دارد که یکی از این دو نقطه با وجود اینکه کاشی آن کنده شده، اما اثر و جای آن همچنان قابل رؤیت است که نشان می‌دهد حرف اول کلمه به طور قطع ( ت ) است. از طرف دیگر در همین کلمه آخر، در انتهای آن حرف ( و ) به طور آشکاری قابل مشاهده است. همانطور که در بالا نیز بدان اشاره شد، آسیبی که بر بدنة برج مدور و کتيبة آن مخصوصا انتهای سطر فوقانی وارد شده، می‌تواند دلیلی دیگر بر اشتباه آندره گدار و دیگران در قرائت غلط از آن باشد. (تصویر شماره 8)
با توجه به این موارد و همچنین با توجه به آية 57 از سورة عنکبوت به احتمال بسیار قوی کلمة آخر در سطر فوقانی برج مدور ( ترجعون ) است و میتوان پی برد که عبارت دوم در قرائت آقای آندره گدار و دیگر محققین یعنی ( تم البنا برجب ) همان ادامه قسمت ابتدایی آیه 57 از سوره عنکبوت، یعنی ( ثم الینا ترجعون) است. بطور کلی میتوان گفت که متن سطر فوقانی کتيبة برج مدور مراغه همان آیه 57 از سوره عنکبوت یعنی کُلُّ نَفسٍ ذائِقَۀُ المَوتِ ثُمَّ اِلَینا تُرجَعونَ است و با توجه به اینکه فضای کافی برای نوشتن حرف ( ن ) در ترجعون در انتهای کتیبه وجود نداشته، احتمالا حرف ( ن ) باید در بالای کتیبه و در جایی مناسب نوشته شده باشد به صورتی که هم به متن کتیبه و هم به زیبایی آن خدشه وارد نکند (تصویر شماره 9). بنابراین میتوان احتمال داد که از قسمت انتهایی سطر فوقانی کتیبه یعنی بالای حرف ( و ) برای نوشتن حرف ( ن ) در ترجعون استفاده کرده‌اند. پس میتوان گفت که محل قرارگیری حرف ( ن ) در واقع بالای حرف ( و ) است که در قرینگی کامل کلاهک حرف (ک ) در کلمه ((کل )) در ابتدای کتیبه قرار دارد. ( تصویر شماره 10 )
نتیجه گیری
بناها با گذشت زمان تغییرات و آسیب هایی را متحمل میشوند که این صدمات می‌تواند نتیجه و پیامد عوامل طبیعی و یا غیر طبیعی باشد. برج مدور نیز از این قاعده مستثنی نبوده و مانند اکثر بناهای تاریخی دستخوش آسیب هایی شده است و همانطور که ذکر شد، این امر موجب نابودی قسمتهایی از سطر قوقانی کتیبه مذکور شده است. اگر سطر فوقانی را تا پیش از مرمت و با توجه به آسیب وارده به آن دو قسمت در نظر بگیریم ؛ بخش اول آن یعنی « کل نفس ذائقه الموت » با توجه به اینکه بدون کوچکترین خدشهای تا به امروز سالم باقی مانده است، متن آن مشخص و ابتدای آیهای از قرآن کریم و با مضمونی کاملا در ارتباط با بنای مقبره را شامل می‌شود. بخش دوم کتیبه نیز که آسیب های وارده به آن شدید بوده و تنها قسمتهایی از آن باقی مانده و با توجه به آنچه که بعد از مرمت از آن قابل بازخوانی است می توان پی برد که این بخش نیز ادامه بخش اول کتیبه و در اصل تکمیل کننده آن است و به طور کلی میتوان گفت که دو بخش سطر فوقانی برج مدور جدا از هم نبوده و روی هم آية 57 از سورة عنکبوت را شامل میشوند که توسط هنرمند کتیبه نویس دورة سلجوقی بر بدنه برج مدور مراغه نگاشته شده است.
مآخذ
آپهام پوپ، آرتور، 1387، سیری در هنر ایران، انتشارات علمی و فرهنگی، ج 8،تهران.
چیتی، منصور، 1379، بررسی نقش مایه‌های گرافیکی کتیبه های مسجد جامع یزد از دوره سلجوقیان تا دوره تیموریان، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس.
حاتم،غلامعلی، 1379، معماری اسلامی ایران در دورة سلجوقیان، انتشارات جهاد دانشگاهی، چ 1، تهران.
حاجی قاسمی، کامبیز، 1389، امام زاده‌ها و مقابر، بخش اول، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
حاجی قاسمی، کامبیز، 1389، امام زاده‌ها و مقابر، بخش دوم، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
دیباج، اسماعیل، 1345، آثار باستانی و ابنیه تاریخی آذربایجان، انتشارات شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران، تهران.
-----، 1334، راهنمای آثار تاریخی آذربایجان شرقی، چاپخانه شفق، تبریز.
زمانی، عباس، 1352، خط کوفی تزئینی در آثار تاریخی اسلامی ایران، مجله هنر و مردم، شماره 128.
زکی، محمد حسن، 1366، تاریخ صنایع ایران بعد از اسلام، نشر اقبال، تهران.
زمرشیدی، حسین، 1374، مسجد در معماری ایران، انتشارات کیهان، چاپ اول.
سنگی، بابامقدم، 1361، مجله آینده، سال هشتم، شماره یازدهم.
عقابی،محمد مهدی، 1378، دایرةالمعارف بناهای تاریخی دوره اسلامی (بناهای آرامگاهی)، انتشارات سوره، چ 2.
غروی، مهدی، 1376، آرامگاه در گسترة فرهنگ ایرانی، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
سپهروند، مجید، 1381، مراغه در سیر تاریخ، نشر احرار تبریز.
کارنگ، عبدالعلی، 1374، آثار باستانی آذربایجان، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چ 2.
------،1350، ابنیه و آثار تاریخی مراغه، وزارت آموزش و پرورش، تبریز.
کیانی،، محمد یوسف، 1376، تزئینات وابسته به معماری ایران دوره اسلامی، انتشارات سازمان میراث فرهگی کشور.
گدار، آندره، 1367، آثار ایران، انتشارات آستانه قدس رضوی، چ 2.
گدار، آندره، 1377، آثار ایران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، چ 3.
گدار، آندره، 1385، هنر ایران، انتشارات دانشگاه ملی ایران.
مشکور، محمد جواد، 1349، نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت شناسی آن، انتشارات انجمن آثار ملی، تهران.
مکی نژاد، مهدی، 1387، تزئینات معماری، انتشارات سمت.
مخلصی، محمد علی، 1371، فهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی، انتشارات علمی و فرهنگی.
DONALD N. WILBER, THE DEVELOPMENT OF MOSAIC FAIENCE IN ISLAMIC ARCHITEC-TURE IN IRAN, Ars Islamica, Vol. 6, No. 1 (1939)