Menu

مهندس‌الممالک غفاری و دشت قهرود

نویسنده: میرعابدین کابلی

گویا ناصرالدّین شاه قاجار منطقه قهرود را به تیول به میرزا نظام‏الدّین عفاری مهندس‏الممالک (1260 – 1333 ق) واگذار کرد. میرزا نظام‏الدین در برز‏آباد کاشان زاده شد و به سال 1275 جزو گروه 42 نفره به سرپرستی امیر‏نظام گروسی برای کسب علوم جدید به فرانسه رفت. مهدی با مداد می‏نویسد: در ریاضی و نجوم متبحر شد ولی فوریه پزشک ناصرالدّین شاه او را فارغ التحصیل دارالفنون در رشته معدن می‏داند ولی ظاهراً همه این دروس را گذرانده است یعنی هم ریاضیات و هم معدن را. کتابهائی که نگارش کرده و از وی برجای است معرف آن است.

مهندس‌الممالک پس از بازگشت به ایران مشاغل گوناگونی را عهده‏دار شد و دو بار وزارت فوائد عامه و معدن بدو واگذر شد. ضمن اینکه بنابر نوشته «معین» مدتی در کوه زر دامغان مأمور کشف طلا شد. دهستان قهرود یکی از دهستان‏های چندگانه است که در شمال شرق شهر قم جای دارد. مرکز این دهستان روستای قهرود است که با شهر قم حدود 20 کیلومتر فاصله دارد. زمین‏های کشاورزی آن بسیار حاصلخیز است و گندم و جو یونجه و پنبه آن بسیار مرغوب، اگرچه گیاهان دیگری نیز کشت می‏شود ولی درختکاری رونق زیادی ندارد و درختان اعم از بار آور و بی‏ثمر عموماً کوتاه هستند و ارتفاعی نمی‏گیرند.

در آغاز مطلب اشاره شد که گویا ناصرالدین شاه این دهستان را به مهندس‏الممالک واگذار کرد. این را می‏دانیم که میرزا نظام‌الدین به هنگام صدارت اتابک اعظم میرزا علی‌اصغرخان مأمور احداث راه شوسه تهران به قم شد آیا در همین تاریخ قهرود واگذار شده است. یا قبل از آن. البته در نظر داشته باشیم که پس از احداث جاده توسط علی‏اصغر‏خان و مهندس‏الممالک، در طول تاریخ لااقل از دوره ساسانی مسیر جنوب به شمال از قهرود می‏گذشته است. کاروان‏ها ناگزیر بودند از قره‏چای یا ساوه بگذرند. ساوه رود، پس از گذر از ساوه برای واریز آب به دریاچه نمک می‏بایست از دشت قهرود بگذرد؛ از سوی دیگر قهرود یا اناربار پس از گذر از شهر قم و با عبور از تنگه بندعامر یا بندعمر وارد دشت قهرود می‏شود و در شمال روستای ملک‏آباد به ساوه‏رود می‏پیوندد و مشترکاً قره‏چای یا مسیله‏رود را تشکیل می‏دهند که این رودخانه به سمت شرق ادامه می‏یابد و چنانچه آورده شد به دریاچه نمک سرریز می‏شوند و همین دو رود که دارای آب شیرین و بخصوص قهرود لای فراوانی هم دارد سبب رونق کشاورزی قهرود می‏شود. روستائیان منطقه به تجربه بدان رسیدند که اگر در سال دو بار آب رودخانه «قهرود» به زمین‏های زراعتی برسد گندم یا جو به اصطلاح «پر» خواهد شد، چرا که لای فراوان خود سبب حاصلخیزی زمین است.

بر روی قره چای در طول تاریخ (از دوره ساسانی به بعد) چهار پل ساخته شد. یکم پل شکسته، دوم پل بند‏جنگل (از دوره سلجوقی که هم بند است و هم بعنوان پل از آن استفاده می‏شده است. متأسفانه امروزه بقایای کمی از آن باقی مانده است، از چند و چون آن اطلاع زیادی نداریم. جز این که این بند یا پل بند از سنگ و ساروج ساخته شده است برخلاف پل شکسته که از آجر ساخته شده بود. (پایه‏های پل شکسته در لایه قطوری لای مدفون است، نمی‏دانیم که پایه‏های آن هم از آجر بوده است یا سنگ و ساروج، ظن اخیر مقرون به صحت است.) سومین پل، پل دلاک است که آنهم از آجر ساخته شده است ولی پایه‏های آن از سنگ و ساروج است.از این پل امروزه 13 چشمه باقی مانده است ولی پایه‏های چشمه‏های 14 و 15 و 16 برجاست. یعنی قسمت شمالی پل تقریباً سالم است و ویرانی در سمت جنوب است.

پل در یک خط و مستقیم ساخته نشده است بلکه از چشمه نهم پل به سمت غرب تاب بر می‏دارد. پهنای پل در سمت شمال 40/5 متر است ولی از دوازدهم عرض آن کمتر و به 5/3 متر می‏رسد. پایه‏های پل از سنگ و ساروج ولی قسمت بالا حتی طاق‏ها از آجر است گو اینکه برخی از طاق‏ها هم از سنگ است؛ سنگ‏هایی که تراش خورده هستند. در سمت شمال پل با فاصله اندک یک کاروانسرا که از آجر ساخته شده و قلعه کوچکی از خشت گل است دیده می‏شود. به نظر می‏رسد که این بنای اخیر کهن‏تر باشد. کاروانسرا و پل از جهت معماری، ساخت و تزئیات شبیه هم هستند و احتمالاً در یک زمان ساخته شده‏اند.

با توجه به قدمت قلعه احتمالاً پیش از احداث یا مرمت پل، پل کهن‏تری وجود داشته و در اواخر دوره زندیه یا اوائل قاجار پل دلاک ساخته شده است. در کتاب خاندان شیبانی می‏خوانیم «امیر‏محمد‏حسین‌ خان‏ (شیبانی) برای شهر قم بارو و خندقی احداث کرد و پلی که در راه تهران بود و به پل دلاک معروف است از بناهای اوست» امیر‏محمدحسین‏خان از زمان کریم خان زند حاکم قم بوده و در دوره پادشاهی آقا محمدخان قاجار نیز ضمن حفظ موقعیت خود حکومت کاشان و اصفهان را نیز بر عهده داشته است و اواخر پادشاهی آقا محمدخان درگذشت. در این صورت بنای این پل را باید مربوط به اواخر دوره زندیه یا اوائل قاجار دانست. ولی دو نکته مبهم باقی می‏ماند، یکم قلعه گلی شمال پل را چگونه باید توجیه کرد، آیا امیر‏محمد‏حسین‏خان پلی که قبلاً ساخته شده را مرمت نکرده است. دوم این که عنوان «دلاک» را چگونه باید توجیه کرد. این دلاک کیست؟ مسلم عنوان لقب یا امیر محمدحسن خان دلاک نبوده است.

چهارمین پل که در مسیر جاده آسفالته قم به محمدآباد و کاج پیوند می‏دهد از روی پلی می‏گذرد که در دوره پهلوی دوم ساخته و پل طویل و مستحکمی است که از سیمان و آهن ساخته شده است.جاده‏ای که در گذشته از آن پل‏های سه‏گانه می‏گذشت جنوب را به شمال یا به ری و ورامین و از آنجا به شاهراه شرق متصل می‏کرد.

میرزا علی‏اصغر‏خان اتابک دستور احداث جاده‌ای را داده است که از علی‌آباد می‏گذشت و کارگزار آن میرزا نظام‏الدین‏غفاری مهندس‏الممالک است. با توجه به این که امین‏السلطان در سال 1303 قبه صدارات رسیده است پس جاده هم بعد از این تاریخ ساخته شده. آیا در همین زمان قهرود به میرزا نظام واگذار شده است یا قبل از آن در تیول وی بوده است؟ بهر حال می‏بایست در دوره ناصرالدین شاه بوده باشد بخصوص اینکه در کتیبه‏ای که از حضور مهندس‏الممالک در منطقه قهرود نشان دارد تاریخ سال 1313 را دارد (در این باره نوشته خواهد شد.)

قهرود منطقه نسبتاً وسیعی است که از سمت غرب محدود می‏شود به اتوبان تهران - قم، از سمت شرق به بخش باختری حوزه مسیله یا کویر نمک، از سمت شمال به کوه‏های باقرآباد و از جنوب به بایر‏کلهر (تپههای شنی ممتد که حداکثر ارتفاع آن به 20 متر نمی‏رسد)به سبب اسکان قوم کلهر در جنوب این تپه‏های شنی تا سمت دره دولت آباد، این تپه‏ها ‏به این نامِ مشهور است.

پهنای قهرود نسبت به درازای آن بسیار کمتر است. و به سه بخش تقسیم شده است و این تقسیم به سبب عبور رودخانه‏های ساوه‏رود و قهرود اگرچه کل منطقه در تقسیمات کشوری قهرود است ولی بخش باختری قهرود را اهالی علی‏برز می‏نامند ولی در مدارک رسمی از آن «البرز» نام می‏برند این همان منطقه است که در سال 1335 چاه نفت آن فوران کرده است.

روستاهای دهستان قهرود نسبتاً زیاد است که جمعیت برخی از آن‏ها ‏از چند خانوار تجاوز نمی‏‏کند ولی معتبرترین آن‏ها ‏از شرق به غرب محمد‏آباد (که کاورانسرای بسیار معتبر و وسیعی از دوره سلجوقی در آن برپا است، ضمن این که قلعه گلی مستحکمی در دو اشکوب از دوره اشکانی و ساسانی در کنار آن دیده می‏شود)، روستای کاج (که در کتابهای جغرافیایی و تاریخی دوره اسلامی به دفعات از آن نام برده شده است)، کوه سفید، فرج‏آباد، قنبرعلی، شیرین‏آباد، مظفرآباد، میرآباد، قهرود (در مرکز دهستانها قرار دارد که مرکز دهستان است و جمعیت آن نیز از همه بیشتر است) ملک‏آباد، شریف‏آباد، سیف‏آباد، باغ نو و سلطان باجی یا سلطان باغی؛ در غرب رودخانه قم یا قهرود در منطقه البرز فقط سه روستا وجود دارد ملک قلعه، قشلاق و البرز.میرزا نظام‏الدین‏غفاری در روستای قهرود استقرار یافت. در این روستا برای خود قلعه‏ای اعیانی بنا کرد. البته پیش از آمدن مهندس الممالک قلعه دیگری وجود داشته که قلعه کهنه نام دارد. علاوه بر این قلعه بازار سرپوشیده کوچکی نیز برپا کرد که هم اینک بصورت مخروبه بقایای آن باقی است. از قلعه اختصاصی میرزا نظام فقط عمارت بادگیربرجاست که چند سال قبل سازمان میراث فرهنگی آنرا متصرف و مرمت کرده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسانیده است. علاوه بر قلعه اختصاصی، همو چند قلعه وسیع و معتبر دیگری هم ساخته است ظاهراً برای فرزندان خود (در شهر احوال وی متأسفانه نتوانسته‏ایم اطلاعات زیادی از خود وی و خانواده و فرزندانش بدست آوریم) لازم است اشاره شود که علاوه بر قلعه کهنه قهرود در چند روستای منطقه قلعه‏هائی وجود داشت مثل شیرین‏آباد، سیف‏آباد، قلعه‏ای خالی از سکنه به نام قلعه ریک و معتبرتر از همه قنبر‏علی، متأسفانه هیچ اطلاعی از سابقه تاریخی آن‏ها ‏در دست نیست.

مهندس‌الممالک برای فرزندان خود دو پسر و یک دختر قلعه‏ای برپا داشت یا شاید به دستور وی و یا آنان خود اقدام به ساختن قلعه‏ای همت کردند از آن جمله است قلعه سام آباد، قلعه مظفر آباد. این دو قلعه با فاصله حدود 4 الی 5 کیلومتری قهرود قرار دارند مظفر‏آباد در شرق و سام‏آباد در جنوب شرقی قهرود که اینک نه چندان آباد ولی آثار زیادی پابرجاست. بخصوص مظفر‏آباد. قلعه سوم ملک‏آباد است که گویا برای دخترش بنا کرده است. در جوار هر سه قلعه و خارج از آن حمام کوچکی نیز ساخته است. منتهی با توجه به نزدیکی ملک‏آباد به ساوه‏رود یا قره‏چای که تقریباً تمام مدت سال (بجز سال‏های خشکسالی) دارای آباد است آسیابی نیز ساخت. اگرچه ملک آباد برخلاف آن دو قلعه امروزه دارای جمعیتی است (عموماً افغان‏های مقیم منطقه) ولی از قلعه و آسیاب اثری نیست.

اقدامات مهندس‌الممالک به ساختن چند قلعه و خانه اعیانی منحصر نمی‏شود، اقدامات دیگری نیز صورت داد که از آن جمله است: احداث جاده‏ایی از قم به قهرود. بدرستی نمی‏دانیم که جاده احداثی وی از کدام مسیر بوده است. جاده پیشین و تاریخی از طریق دولت آباد (دهستان جنوب قهرود) بوده است جاده‏ای که امروزه آمد و شد در آن جریان دارد از شمال شهر قم است.

اگر بپذیریم که جاده احداثی وی از همین مسیر امروزی بوده است در آن صورت با توجه به وجود رود قهرود می‏بایست پلی بر آن احداث می‏کرد؛ ولی هیچ نشانی از بقایای پل دیده نمی‏شود و پل مورد استفاده امروزی پل جدیدی است. در مجموع به نظر می‏رسد که همین مسیر امروزی می‏بایست مسیر عهد وی و احداثی وی بوده باشد. چرا که از حدود سه الی چهار کیلومتر از پیچ معروف به نقش امامزادگان تا قهرود جاده‏ای مهندسی ساز است علاوه بر آن جاده‏ای مشجر است و هنوز درختان توت و زبان گنجشک همان عهد وجود دارد اگرچه پیر و فرتوت شده‏اند ‏و متأسفانه به دلائل مختلف از تعداد آن کاسته می‏شود. امروزه این جاده به سمت کوه سفید و کاج و محمدآباد ادامه می‏یابد که از آنجا به خط مستقیم دیرگچین وری و ورامین ادامه می‏یابد و از محمدآباد جاده‏ای به سمت حوض سلطان و کاروانسرای صدرآباد از آن منشعب می‏شود. از این جاده اصلی انشعابات دیگری نیز دیده می‏شود از آنجمله است جاده‌ای در غرب رودخانه قهرود و به موازات آن با فاصله‏ای نه چندان زیاد که از کنار روستای البرز و از زمین‏های معروف تولیت که خانه اعیانی زیبائی در آن ساخته شده بود که متأسفانه امروزه ویرانه‏ای از آن باقی است این جاده پس از گذر از روستای قشلاق در نهایت به مجتمعی‏ای از کوره‏های آجرپزی می‏رسد که فاصله‌ای اندک از ساوه رود قرار دارد. تعداد کوره‏ها ‏نسبتاً زیاد و از ظواهر چنین برمی‏آید که از دیرباز دائر و فعال بوده است اگرچه امروز بطور کل متروک است، این جاده اگرچه نشان کهنگی در آن مشهود است ولی دلیلی در دست نیست که آن را از متحدثات مهندس‏الممالک بدانیم. جاده دیگر که مسلماً از ساخته‏های وی است و بین 7 تا 10 کیلومتر طول دارد جاده ای است که از قهرود به ملک آباد کشیده شده است.

آنچه را که ذکر شد و توسط میرزا نظام غفاری ساخته شده است بجز جاده و عمارت بادگیر هیچ چیز دیگری برپا نیست، اگر باشد ویرانه‏هایی غیر قابل سکونت است؛ ولی تنها اثری که هنوز معمور و طرف توجه مردم است بقعه شش امامزادگان است. در دهستان قهرود فقط همین بقعه زیارتگاهی وجود دارد. گویا همه امامزادگان را در این نقطه مجتمع کرده‏اند.در فاصله 3 الی 4 کیلومتری غرب روستای قهرود نقطه‏ای که پیچ شش امامزادگان نام دارد یک راه کوتاهی از جاده اصلی در سمت چپ جاده (از سمت قم) جاده کوتاه چند صد متری به سمت بقعه معروف به شش امامزادگان کشیده شده است که برخلاف جاده های دیگر جاده‏ای خاکی است.

بقعه در یک فضای نیمه محصور و نسبتاً وسیعی قرار دارد که اطراف آن را گورهای بسیاری پوشانیده است. بقعه بنایی از با نمای آجری که 5/22 متر درازا و 5/14 متر پهنا دارد، بقعه دو ایوان دارد یکی در جلو یا سمت جنوب و آن دیگری در پشت یا سمت شمال. ایوان جنوبی ورودی است و پهن‏تر ‏است و دارای دو ستون است و در نما سه قوس مشاهده می‏شود که قوس میانی پهن‏تر ‏است. شبستان یا تربت خانه در پشت ایوان یا میان دو ایوان قرار گرفته چهار گوش است و هر ضلع آن 80/5 متر است و صندوقه قبر در میانه و 5/2×5/2 متر اندازه‏های آن است و قبر شش تن از امامزادگان را دربرمی‏گیرد. این اندازه برای شش قبر اندکی دور از ذهن است.

بقعه دارای ضریحی از چوب است و به روش آلت‏بندی ساخته شده است. در طرفین تربت‏خانه و ایوان‏ها ‏اتاق‏های کوچک و بزرگی وجود دارد که در نقشه بنا نشان داده شده است. در خارج از بنا در سمت شرق دو ایوان ساخته شده بود که با فضای نسبتاً مکفی (5/1×90/3متر) ظاهراً برای اتراق زائران بوده است. در کل بنا از دوره قاجار است هم از جهت طرح و نقشه و هم از جهت روش‏های ساخت و ساز و معماری بنا و مهم‏تر ‏تزئینات، ضمن اینکه در کتیبه پیشانی به نام نام بانی و تاریخ آن نیز نگاشته شده است. پیشانی و دیوارهای طرفین کاشی‏کاری شده است که نوع کار و نوع نقش‌اندازی معرف زمان قاجار است هم چنانکه مناره کوتاه فراز گنبد از ابداعات این زمان است.

در پیشانی ایوان کتیبه‏ای به خط نستعلیق بر زمینه لاجوری به شرح زیر دیده می‏شود: کتیبه با سوره مبارکه } إنّا فتحنا { آغاز و در وسط «برحسب امر سرکار حضرت مستطاب اهل (چهار کاشی افتاده است) مهندس‏الممالک وزیر فوائد عامه مدظله عالی بسعی و اهتمام سرکار معتمد‏السلطان حاجی ناظم‏الممالک زیده مجدۀ العالی اتمام پذیرف شهر رجب توشقان ئیل 1321»، بعد از این کتیبه، نوشته دیگری وجود داشته است که مسلماً خود این نوشته به جای کتیبه‏ای کهن‏تر ‏کار گذاشته شده بود که متأسفانه آنهم فرو ریخته است، با این حساب بنا در عهد مظفرالدین شاه قاجار و توسط مهندس‏الممالک ساخته شده است.

  باستان‏شناس، پژوهشگر و کاوشگر باستانشناسی.

مزدک نامه 5 | موضوع : تاریخ

نوشته قبلی : اوضاع سیاسی کرمان از ابتدای قاجار تا نهضت مشروطیت | نوشته بعدی : ظهور اسلام در سند از نگاه تاریخی

مشاهده : 1752 بار | print نسخه چاپی | لینک نوشته |

دی ان ان evoq , دات نت نیوک ,dnn
دی ان ان