تأسیس دانشگاه لیدن بسیار نزدیک به زمان استقلال این کشور از اسپانیا است. و بلافاصله پس از تأسیس دانشگاه، کتابخانه آن نیز تأسیس شد. این قدمت چند ساله دانشگاه و کتابخانه آن (دانشگاه لیدن در سال 1575 م. تأسیس شده است) در کنار چند عامل دیگر، و از آن جمله پایگاههای تجاری این کشور در خاورمیانه و دور باعث شده است تا کتابخانه دانشگاه لیدن امروزه مالک یکی از بزرگترین نسخههای خطی شرقی اروپا باشد. در کنار این نکته، پراکندگی متنوع زبانهای منطقه جنوب شرقی آسیا نیز باعث شده تا این کتابخانه از لحاظ گستردگی «زبانی» نسخه‌ها نیز زبانزد باشد. از نظر تنوع زبانی، باید گفت رویهم رفته از 27 زبان شرقی نسخه‌هایی در کتابخانه دانشگاه لیدن وجود دارد و ما در ادامه به معرفی تعدادی از این زبانها خواهیم پرداخت.
اما نطفه اولیه مجموعه نسخههای خطی شرقی کتابخانه دانشگاه لیدن با جمع‌آوری مجموعه دستنویس‌هایی به زبانهای عربی، فارسی و ترکی و با محوریت جمع‌آوری از استانبول گذاشته شده است. علاقه به جمع‌آوری دستنویس‌های شرق میانه، و از آن میان فارسی و عربی از همان ابتدای تأسیس دانشگاه در اولیای آن وجود داشته است. چرا که این را می‌دانیم که از جمله نخستین مجموعههای خطی شرقی راه یافته به این کتابخانه به توسط اسکالیگر، دانشمند ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و البته شرق‌شناس هلندی (مرگ در سال 1069 م.) بوده است. در زمان مرگ اسکالیگر 79 دستنویس شرقی از او به کتابخانه رسید. در سال 1599 م. کرسی زبان عربی در دانشگاه لیدن تأسیس شد و تأسیس این رشته خود لزوم دستیابی به منابع عربی را در این دانشگاه دو چندان کرد.
تمامی کوششهای فوق‌الاشاره و دیگر رویکردهایی که در ادامه بدان‌ها خواهیم پرداخت باعث شده است امروزه تعداد دستنویس‌های شرقی این کتابخانه از 26000 نسخه متجاوز باشد و همانگونه که پیش از این نیز ذکر شد، این حدود 26000 نسخه در 27 زبان پراکنده شده‌اند، سرجمع نسخههای خطی فارسی، عربی و ترکی در این کتابخانه حدود 6000 نسخه است.
اما فارغ از جنبههای دانشگاهی، یکی از مهمترین دلایل جمع‌آوری این مقدار دستنویس در این دانشگاه را باید در «تجارت» دانست. در سال 1602 م.، شرکت متحد هند شرقی در هلند تأسیس شد که هدف آن تجارت با سرزمینهای شرق دور و از آن میان اندونزی و همسایگانش بود. تأسیس این شرکت و سیاست گردانندگان آن برای لزوم داشتن چند پایگاه در شرق دور باعث سلسله حرکتهای استعماری شد که تا چهار قرن بعد، و تا سال 1949 م. ادامه داشت و تنها در این سال بود که در پی پایان جنگ جهانی دوم و تغییر جغرافیای سیاسی منطقه جنوب شرقی آسیا تمامی مستعمرات هلند در خاور دور به استقلال رسیدند.
اما تا پیش از دوران اوج فعالیتهای شرکت متحد هند شرقی، آنچه از دستنویس‌های شرقی که به لیدن رسید از طریق باب عالی و هلندیانی بود که به آنجا رفت و آمد می‌کردند. مشهورترین ایشان، گولیوس و وارنر، سنگ بنای مجموعه دستنویس‌های شرقی دانشگاه، و با وزن دستنویس‌های عربی و فارسی را پدید آوردند. گولیوس (مرگ در 1667)، یکی از استادان دانشگاه لیدن، در مقام یک شرق‌شناس در سال 1626 م. به شرق سفر کرد و توانست حدود 300 دستنویس با خود به لیدن ببرد. اما وارنر (مرگ در 1665) نه یک فرد دانشگاهی که تاجری جوان بود که با سودای ثروت به شرق آمد و توانست نزدیک یک هزار نسخه خطی جمع‌آوری کند. وارنر دو روز پیش از مرگ تمامی دستنویس‌های خود را به دانشگاه لیدن سپرد و کار فهرست‌نویسی این مجموعه عملاً سنگ بنای فهرستهای متعدد دستنویس‌های لیدن شد که در ادامه به مجموعه‌ای از این فهرستها خواهیم پرداخت.
وجود کرسی مطالعات زبان عربی در دانشگاه لیدن، با قدمتی چند صد ساله، در کنار وجود تعداد زیادی دستنویس‌های شرقی در این دانشگاه باعث شد تا طی قرن هجدهم میلادی و پس از آن، دانشگاه لیدن یکی از مراکز مهم تولید دانش در زمینه شرق‌شناسی در اروپا شود و افرادی چون دُزی، هوتسما و دخویه در این مکتب پرورش یافته و هر کدام باعث رشد بخشی از دانش شرق‌شناسی در هلند، اروپا و جهان شوند.
موضوع فهرست کردن دستنویس‌های شرقی دانشگاه لیدن، همچنین باعث به وجود آمدن سنت فهرست‌نگاری در این بخش از اروپا شده است. بررسیهای تاریخی درباره این فهرستها (که در ادامه به مهمترین آنها اشاره خواهیم کرد) نشان می‌دهد موضوع فهرست کردن این دستنویس‌ها از قرن هفدهم میلادی شروع شده است. از آنجائی که این نهضت فهرست‌نویسی همچنان ادامه دارد (چرا که ویرایش الکترونیک جدیدترین فهرستهای این کتابخانه، تألیف شده به توسط استاد یان یوست ویتکام در سال 207 م. منتشر شده و کمابیش هنوز در حال انتشار است) ردپای این سنت فهرست‌نگاری را به خوبی می‌توان در تاریخ تالیف این فهرستها مشاهده کرد. به مدد همین سنت، از جمله به خوبی می‌توان ردپای دستنویس‌ها به هنگام افزوده شدن به مجموعه کتابخانه دانشگاه لیدن را نیز بازشناخت. در جلد نخست فهرست نسخههای خطی این دانشگاه تألیف شده به توسط استاد ویتکام، مجموعههای وارد شده به کتابخانه طی سالهای 1609 تا 1665 م. معرفی شده‌اند. یعنی مجموعههای گولیوس، اسکالیگر و وارنر؛ در جلد دوم، دستنویس‌های وارد شده طی سالهای 1665 تا 187؛ جلد سوم دستنویس‌های وارد شده از 1871 تا 1883، تا جلد بیست و پنجم که معرف دستنویس‌های وارد شده به کتابخانه طی سالهای 1994 تا ژانویه 2002 است. برای ما آموزنده خواهد بود که بدانیم مجموعه عظیم دستنویس‌های لیدن با چه نظمی مرتب شده‌اند که هم می‌توان هنگام ورود آنها به کتابخانه (از قرن هفدهم تاکنون) و هم تعلق آنها به مجموعههای مختلف یا احیاناً خریداری شده به وسیله دانشگاه را دانست.
چند گزارش نیز درباره تکوین این مجموعه وجود دارد. به جز گزارش جالبی که به وسیله استفان رومن در تکوین مجموعههای اسلامی در کتابخانههای اروپای غربی و امریکای شمالی (ترجمه زهرا اباذری، تهران، 1382 ش، ص291-328) داده شده است، کارشناسی شده‌ترین گزارش (بنابر آنچه تاکنون مؤلف این سطور موفق به یافتن آن شده) گزارش استاد ویتکام در جلد سوم پژوهشی جهانی درباره دستنویس‌های اسلامی، جلد سوم، ذیل کشور هلند (ص 365-376) است که به تفصیل به معرفی فهرستهای منتشر شده درباره این مجموعه پرداخته است. گزارش استاد ویتکام در سال 1991 تهیه شده و تعداد کلی دستنویس‌ها را 23000 عدد ذکر می‌کند (ص366) شامل حدود 5200 دستنویس از خاورمیانه و 15000 دستنویس اندونزیایی و تعدادی دستنویس دیگر. در حالی که همانگونه که ذکر شد تا سال 2007 م. تعداد دستنویس‌ها از 26000 عنوان فراتر رفته و نشان می‌دهد کمابیش هنوز هم دستنویس‌هایی به این کتابخانه افزوده می‌شود.
علاوه بر دو گزارش فوق‌الاشاره درباره این کتابخانه، باید از گزارش استاد مرحوم دانش‌پژوه در مجله نسخههای خطی (جلد دهم، تهران 1358 ش، ص 235-274) یاد کرد که به معرفی بخشی از دستنویس‌های فارسی مجموعه، استخراج شده از فهرستهای تا آن زمان چاپ شده پرداخته است. و نیز، دیگر گزارش، مربوط است به ترجمه استاد چنگیز پهلوان از بخش هلند در کتاب تاریخ نگارشهای عربی گردآوری استاد سزگین که در کتابخانه‌ها و مجموعههای نسخههای خطی عربی در جهان (تهران 1366 ش، ص 318-321) به چاپ رسیده و گزارش خوبی از مجموعه فهرستهای تا آن زمان منتشر شده از کتابخانه دانشگاه لیدن به شمار می‌آید (با توجه به اینکه پژوهش استاد سزگین در اواخر دهه شصت قرن میلادی گذشته صورت پذیرفته است) و البته نباید ناگفته نیز گذاشت که یکی از بهترین گزارشها درباره این مجموعه (علاوه بر دستنویس‌های اسلامی، مجموعه دستنویس‌های خاور دور و مانند آن) و ماجرای فهرست کردن مجموعه و مانند آن، مقدمه پر مغز استاد ویتکام بر جلد نخست فهرست خود برای مجموعه، صفحات 4-10 (در دو ویرایش، مقدمه بر ویرایشهای اول و دوم فهرست تألیفی خود) هست که در ماه مارس سال 2006 تهیه شده است.
بخشی از دستنویس‌های محفوظ در کتابخانه مجموعه‌هایی است که از طرق گوناگون (از جمله اهداء یا خریداری) به کتابخانه رسیده است. این مجموعه‌ها علاوه بر موقعیت تاریخی صاحبان اولیه آنها و علاوه بر محتوای خود آنها (از نظر تعداد یا موجودی دستنویس‌ها)؛ بخاطر یادداشتها و حواشی مالکان مجموعه بر روی دستنویس‌ها نیز با ارزش هستند. از جمله این مجموعه‌ها، موارد زیر را می‌توان نام برد:
1. مجموعه اهدایی گولیوس (از شماره 1 تا 211)، همانگونه که از شماره دستنویس‌ها برمی‌آید این مجموعه، نخستین موجودی دستنویس‌ها را نیز تشکیل می‌دهد.
2. مجموعه اهدایی اسکالیگر (از شماره 212 تا 268 و از شماره 4718 تا 4738).
3. مجموعه اهدایی وارنر (از شماره 269 تا شماره 1199 و از شماره 4739 تا 4802؛ این مجموعه از جمله بزرگترین مجموعههای اهدایی به کتابخانه نیز به شمار می‌رود).
4. مجموعه اهدایی شولتنز (زندگی 1716-1778 م.، از شماره 1222 تا 1302).
5. مجموعه کتابخان‍ۀ هاماکار (زندگی 1789-1835، از شماره 1397 تا 1433).
6. مجموعه کتابخان‍ۀ وان‌ارده (زندگی 1774-1835، از شماره 1455 تا 1502).
7. مجموع‍ۀ منتقل شده از فرهنگستان سلطنتیِ دلفت در سال 1864 (از شماره 1689 تا 1882).
8. مجموع‍ۀ رودا (زندگی 1801-1874، از شماره 2097 تا 2189).
9. مجموع‍ۀ منتقل شده از کتابخان‍ۀ امین‌المدنی (امین بن احمد حلوانی حنفی مدنی، مرگ در 1898 م.، نویسنده و مجموعه‌دار اهل مدینه، از شماره 2363 تا شماره 3025) این مجموعه یکی دیگر از مجموعههای بزرگ متعلق به کتابخانه دانشگاه لیدن است. علاوه بر تعداد دستنویس‌ها، این مجموعه بخاطر مجموعه‌ای از دستنویس‌های آن مربوط به تاریخ اسلام، تاریخ شبه جزیره عربستان و نیز چندین دستنویس به خط مؤلف (که در آینده به چند تای آن اشاره خواهیم کرد) از اهمیت بسیاری برخوردار است (درباره زندگی امین‌المدنی از جمله نک: زرکلی، ج 3، ص9؛ ویتکام 2007، ج 3، ص120-121).
10. مجموع‍ۀ وان درتوک (زندگی 1824-1894؛ از شماره 3195 تا 4714؛ در این مجموعه علاوه بر دستنویس‌هایی به زبانهای خاورمیانه، تعداد زیادی نیز دستنویس به زبانهای خاور دور وجود دارد).
11. مجموع‍ۀ منتقل شده از لمبوک (از شماره 5012 تا 5435، این مجموعه شامل دستنویس‌هایی به زبانهای جاوه‌ای، بالی و مانند آن است).
پیش از این گفتیم که یکی از نکات قابل توجه در بررسی، دستنویس‌های کتابخانه دانشگاه لیدن تنوع زبانی آنهاست که وقتی بررسیها را معطوف به زبانهای مردمان منطقه جاوه، اندونزی و سوماترا می‌کند، از نظر تنوع مخاطب را دچار حیرت می‌کند! در حوزه زبانهای منطقه‌خاورمیانه، از جمله دستنویس‌هایی به زبانهای فارسی و عربی و ترکی و اردو و پشتو و کردی، و از حوزه زبانهای خاور دور، علاوه بر سانسکریت، جاوه‌ای، اندونزایی، آچه‌ای (Achehnese)، باید از زبانهای سواحیلی، مالایی، مادورایی، مالایایی، ساساکی (sasak، زبان مردم منطقه لمبک در اندونزی)؛ مینانگ کاباو (Minangkabau، یکی دیگر از زبانهای منطقه سوماترا)، فوبی (Fubbe) و بورو (Buru) نیز یاد کرد. در حوزه زبانهای افریقایی نیز زبان هوسایی و بربری، و در حوزه زبانهای اروپایی نیز به زبان آلبانیایی دستنویس‌هایی وجود دارند.
از نظر پراکندگی دستنویس‌ها در شماره‌های مختلف، در این کتابخانه باید در نظر داشت مهمترین عامل پراکندگی دستنویس‌ها، مجموعههای اضافه شده به کتابخانه است. هر مجموعه جدید، بلافاصله به انتهای دستنویس‌های قبلی افزوده شده و بر همین اساس مجموعه دستنویس‌ها گسترش می‌یابند. با توجه به حضور وارنر و گولیوس در باب عالی، طبیعی است که نخستین شماره‌های دستنویس‌ها به زبانهای فارسی و عربی و ترکی اختصاص دارد. اما از حدود شماره 3100 به بعد دستنویس‌های متعلق به خاور دور آغاز می‌شوند. اگر چه این تقسیم‌بندی را نمی‌توان یک موضوع قطعی به شمار آورد و گهگاه بین دستنویس‌های خاور دور دستنویس‌های فارسی و عربی نیز به چشم می‌خورند. کمابیش همین پراکندگی درباره دستنویس‌های فارسی نیز به چشم می‌خورد. وزن اصلی دستنویس‌های فارسی تا حدود شماره 1400 است که تعداد بسیاری دستنویس فارسی در مجموعه به چشم می‌خورد. در حالی که بین شماره‌های 1700 تا 2000 فقط دو دستنویس فارسی (به شماره‌های 1893 و 1592) به چشم می‌خورد. از شماره 3300 تا 5600 نیز تنها 5 دستنویس فارسی وجود دارد، تا شماره 12000 کمابیش دستنویس‌های فارسی دیده می‌شوند اما پس از دستنویس شماره 12874 (به فارسی)، می‌رسیم به شماره 14092 (که دیگر دستنویس فارسی است) و پس از شماره 14700 نیز، شماره بعدی فارسی 17050 می‌باشد (که البته از این شماره تا 18059 نیز 15 دستنویس فارسی وجود دارد). این وضع، کمابیش بین شماره‌های 18817 تا 22299 وجود دارد (بین دو شماره فوق دستنویس فارسی معرفی نشده) و آخرین دستنویس فارسی نیز (به شماره 26111) دستنویسی ناقص از صرف بهایی، از بهاءالدین دهلوی، در موضوع دستور زبان فارسی و کتابت ربیع آخر سال 1303 ق. است.
کنار هم قرار گرفتن مجموعه‌ای از چند هزار دستنویس، هرگونه که حساب کنیم باعث پیدا شدن دستنویس‌های جالب، با ارزش، با اهمیت و غیرمنتظره نیز در لابلای مجموعه خواهد شد. دستنویس‌هایی به خط مؤلف، نزدیک به عصر مؤلف یا با اهمیت برای پژوهشهای شرق شناسانه. اکنون اجازه بدهید به معرفی تعدادی از این دستنویس‌ها بپردازیم (براساس شماره ترتیب قرار گرفتن دستنویس در کتابخانه):
1. تحفةاللبیب و بغیة‌الکعیب از محمدبن بدرالدین‌عوفی، در دو جلد که شامل جلدهای اول و سوم این کتاب است. جلد دوم این مجموعه سه جلدی در کتابخانه ملی فرانسه در پاریس نگهداری می‌شود. مجموعه کتابت سال 883 ق. است (یعنی همان سال فوت عوفی)، به خط مؤلف (نک: ورهوه، ص383).
2. آنچه ذیل شماره 2 در دستنویس‌های کتابخانه لیدن آمده، مجموعه‌ای است مشتمل بر 14 جزء؛ بخشهای مختلف کتاب نهایة الارب فی فنون الادباز احمدبن عبدالوهاب نویری، مجموعاً مشتمل بر 4044 صفحه، کتابت شده در قرنهای هشتم، نهم و دهم که البته جزء شماره F2 به خط مؤلف، 235 برگ و فصل پنجم کتاب می‌باشد (نیز نک ورهوه، ص252-253)
164، لغت نعمتالله، فرهنگ فارسی - ترکی از نعمت‌الله‌بن احمد مبارک، 289 برگ، مورخ شعبان 966 ق، به خط مؤلف.
212، فرهنگ عربی - لاتین و همراه با معادلهایی برای واژگان به چند زبان دیگر، تألیف اسکالیگر، مورخ آپریل 1597، به خط مؤلف.
312، قرة العین الشهود و مراة العرایس معانی الغیب و الاجود، شرح عبدالله افندی برسوی (مرگ در 1054) بر قصیده تائی‍ۀ ابن‌عربی، 251 برگ، مورخ 1031 ق، به خط مؤلف.
361- غایة التحریر الجامع، شرح یوسف‌بن ابراهیم ونوجی بر فصول البدیعی‍ۀ محمدبن حمزه فناری، مورخ 838، 333 برگ و به خط مؤلف.
509- حدیقةالاسلام فی نعمت النبی - علیه‌السلام-، شرح یوسف‌بن محمدبن شهاب جامی (مشهور به یوسف اهلی) بر قصیدۀ برده بوصیری، 257 برگ، به خط مؤلف.
539- نسخه‌ای از مرزبان‌نامه، مورخ 12 صفر 679 ق، 299 برگ و احتمالاً به خط مؤلف.
979- نورالحدائق، از حسین‌بن عبدالصمد حریثی، 150 برگ، به خط مؤلف.
1022- شرح محمدبن ابی‌الحسن غجدوانی بر کافی‍ۀ ابن‌حاجب، مورخ 687، 123 برگ، به خط مؤلف (ورهوه، ص146).
1037- القواعد البدریه فی عقاید البریه، از عمربن خضربن عمر اصفهانی، 98 برگ، مورخ 881، به خط مؤلف (ورهوه، ص272).
1050- شرح اسماعیل فارانی بر فصوص ابونصر فارابی، مورخ 890، به خط مؤلف (ورهوه، ص86).
1157- یادداشتهای وارنر بر کتاب لیلی و مجنون هاتفی، 142 برگ و به زبان لاتین. به خط مؤلف.
1164- ترجمه بخشهایی از گلشن راز شیخ محمود شبستری به زبان لاتین به توسط وارنر، به خط مؤلف.
1318- قسمت چهارم (فصلهای 7-12) از مسالک الافهام فی تنقیح شریعة الاسلام از زین‌الدین‌بن علی عاملی، شهید ثانی (مرگ در 961) که شرح اوست بر کتاب شریعة الاسلام علامه حلی، 239 برگ، به خط مؤلف.
1352- دستور زبان فارسی، متن دو زبان‍ۀ فارسی و فرانسه در دو جلد، تألیف
J. C. H. Bonnel افسر ارتش در مستعمرات، تألیف سال 1810 م. در جلد دوم این کتاب در برگ 16 همچنین متن فارسی سنگ قبر تیپوسلطان به همراه ترجمه آن به زبان فرانسه به توسط همین بونه وجود دارد.
1366- کتاب المقفیاز مقریزی در دو جلد (مرگ در 845) رویهم رفته در 540 برگ، به خط مؤلف (ورهوه، ص240).
1655- دیوان اکسیر، از محمدعظیم‌بن محمد جعفر (به فارسی) مورخ سال 1155 و در شهر اوده، به خط مؤلف.
2363- جلد سوم (حوادث سالهای 241-350) از کتاب تاریخ‌الاسلام محمدبن احمد ذهبی، 245 برگ، به خط مؤلف (ورهوه، ص371)، این کتاب از جمله دستنویس‌های به خط مؤلف از مجموعه امین‌المدنی است.
2369- جدول تقویم‌الشمس لطول مکه، از رضوان رزاز، 12 برگ، به خط مؤلف (ورهوه، ص407) باز هم از مجموعه امین‌المدنی.
2420- نهایةالنهایه از ابن‌شحنه حلبی، شرح او بر نهایة علی‌بن ابی‌بکر مرغینانی، 41 برگ، به خط مؤلف (ورهوه، ص51) از مجموعه امین‌المدنی.
2503-2520- مجموعه‌ای از رسائل شمس‌الدین محمدبن علی‌بن احمدبن طولون دمشقی حنفی مشهور به ابن‌طولون (مرگ در 953) از جمله فتح الغدیر فی تانیث و تذکیر (شماره 5207)، تشنیف المسامع فی علم حساب الاصابع (شماره 5211) و التلویحات فی المولدات (2513) این مجموعه رویهم رفته شامل 270 برگ از آثار ابن‌طولون می‌گردد، جملگی به خط مؤلف. باز هم از مجموع‍ۀ امین‌المدنی.
4994-4995- دو دستنویس از الشعر و الشعرای ابن‌قتیبه، که هر دو تای آنها برای استفادۀ دخویه در تصحیح این کتاب استنساخ شده است. نسخه شماره 4994 به وسیله هوتسما استنساخ شده است.
5575- فرهنگ دُزی (Dozy، زندگی 1820-1883) در 203 برگ با نام: Dictionaire détaillédes noms de véte ments chez les Arabes به خط مؤلف.
5584- البیان و التبیین از جاحظ، به خط کارل بروکلمان که آن را از روی نسخه کتابخانه کوپرولو استنساخ کرده است (ورهوه، ص49).
5585- مجموعه‌ای شامل 6 جلد، مجموعه‌ای از آثار، نامه‌ها و یادداشتهای متعلق به دخویه، از جمله یادداشتهای او بر چاپ تاریخ طبری، یادداشتهای او بر مسالک و ممالک، نامههای او به آربریوس، اهلورث، باربیه دومنار، بریل، هارتمان، هوتسما، نولدکه و زاخائو. این مجموعه برای پژوهشگران علاقه‌مند به زندگی و آثار دخویه بسیار حائز اهمیت است.
12115، خلاص‍ۀ الحساب از شیخ بهایی، 56 برگ، مورخ 1010، به خط مؤلف.
12117، حل الخلاصة لاهل الریاسة، از رمضان‌بن ابی هریره جزری، شرح او بر خلاصۀالحساب شیخ بهایی، مورخ 1078، 108 برگ، به خط مؤلف.
12640، فهرستی که دخویه از کتاب المقفی مقریزی بر اساس نسخه خطی شماره 2144 کتابخانه ملی پاریس تهیه کرده است.
14533، کتاب المقفی از تقی‌الدین احمدبن علی مقریزی (مرگ در 845)، یک دوره کتاب در 6 مجلد، به خط مؤلف.
22523، اکسیر محمدیه، از عبدالصمد محمدبن عبدالرحیم کنی جعفرآبادی و مجربات صمدیه از همو، هر دو متن به فارسی و در موضوع پزشکی، رویهم رفته 185 برگ، مورخ 1318 ق، به خط مؤلف.
بدون تردید یکی از مهمترین نکات قابل توجه از میان دستنویس‌های موجود در کتابخانه لیدن هلند برای ما ایرانیان دستنویس‌های فارسی موجود در این کتابخانه است. به جهت معرفی همه جانبه دستنویس‌های موجود در این کتابخانه، مؤلف این سطور کوشیده است گزارشی از چند دستنویس فارسی این کتابخانه نیز به دست دهد. بر این اساس، در ادامه این مقاله به معرفی بخشی از دستنویس‌های فارسی کتابخانه دانشگاه لیدن می‌پردازیم (با این ترتیب که همچنان شماره دستنویس ملاک معرفی خواهد بود):
102- انوار سهیلی، 231 برگ، مورخ 919.
148- تحفه شهیدی، از ابراهیم شهیدی، 27 برگ، مورخ 931.
164- لغت نعمتالله، از نعمت‌الله‌بن احمدبن مبارک رومی، مورخ 966، 289 برگ.
3/193- شرح سی فصل طوسی، از نظام‌الدین شیرازی، 73 برگ.
216- روضةالصفا، دوره 6 جلدی از میرخواند، رویهم رفته 980 برگ، مورخ 1000.
224- لب‌التواریخ، از یحیی‌بن عبداللطیف قزوینی، 202 برگ، مورخ 1055.
1/229- طوطی‌نامه از ضیاء نخشبی مورخ 1144.
1/271- مقاصد الالحان، از عبدالقادر مراغی، 123 برگ، مورخ 988.
272- تجربۀ الامصار و تجزیة الاعصار، از خواجه عبدالله وصاف، 350 برگ، مورخ 968.
281- تذکرة الاولیاء، از عطار نیشابوری، 327 برگ مورخ 897.
296- حبیب السیر، از خواندمیر در 2 مجلد، رویهم رفته 817 برگ، مورخ 974.
316- اکبرنامه، از ابوالفضل علامی، 738 برگ، مورخ 1072.
398- حبیب السیر، از خواند میر، 400 برگ، مورخ 979.
405- کیمیای سعادت، از ابوحامد محمد غزالی، 348 برگ، مورخ 771.
494- شاهنامه فردوسی، مورخ 840، 547 برگ به همراه 19 مینیاتور.
523- ترجمه زیج جامع کوشیار گیلی، از محمدبن عمربن ابی‌طالب منجم تبریزی، 73برگ.
534- مثنوی معنوی، 307 برگ، مورخ 879.
539- مرزبان‌نامه، 299 برگ، مورخ 679.
545- نفحات الانس من حضرات القدس، از نورالدین عبدالرحمان جامی، 288 برگ، مورخ 896.
548- انوار سهیلی، 302 برگ، قرن دهم.
558- اختیارات بدیعی، از حاجی زین عطار، 305 برگ، مورخ 819.
572- شواهد النبوة، از نورالدین عبدالرحمان جامی، 166 برگ، مورخ 993.
574- دستورالکاتب فی تعیین المراتب، از محمدبن هندوشاه، 240 برگ، مورخ 851.
603- معارف از سلطان ولد، 148 برگ، مورخ 889.
627- جواهرالاسرار و ظواهرالانوار، شرح مثنوی معنوی، از حسین‌بن حسن، 346 برگ، مورخ 981.
681- نظام التواریخ، از عبدالله‌بن ابی‌القاسم عمربن ابی‌الحسن علی بیضادی، 56 برگ، مورخ 965.
691- ریاض‌الادویه، از یوسفی هروی، 142 برگ، مورخ 988.
743- مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، شرح شمس‌الدین محمد لاهیجی بر گلشن راز محمود شبستری، 522 برگ.
831- تحفه سامی، از سام میرزا صفوی، 155 برگ.
856- دیوان حافظ، مورخ 894.
896- بوستان سعدی، 137 برگ، مورخ 957.
922- نگارستان، از کمال پاشازاده، 454 برگ.
1047- بهارستان، از نورالدین عبدالرحمان جامی، مورخ 939.
1201- شواهد النبوة، از نورالدین عبدالرحمان جامی، 275 برگ، مورخ 902.
1325- لب التواریخ، از یحیی‌بن عبداللطیف قزوینی، مورخ 972.
1330- طفرنامه تیموری، از شرف‌الدین علی‌یزدی.
1343- تاریخ سلطان محمد قطب شاهی، 932 برگ.
1389- گلستان سعدی، مورخ 1198.
1434- فهرست نسخههای خطی کتابخانه سلطنتی کپنهاک، از راسموسن، 51 برگ، مورخ 1837.
1447- تیمورنامه یا ظفرنامه، از هاتفی، مورخ 984.
1570- دیوان حافظ، مورخ 967.
1580- ذخیرۀ الملوک، از سید علی‌بن شهاب‌الدین همدانی، 200 برگ، مورخ 1024.
1656- اسکندرنامه، از نظامی گنجوی، مورخ 1124.
2069- مسالک و الممالک، از ابوالحسن سعیدبن علی گرگانی، مورخ 1034.
2551- کشف حقایق زیج ایلخانی، از نظام اعرج، 473 برگ، مورخ 872.
3102- مسالک و ممالک اصطخری، 111 برگ، مورخ 1230.
5801- بهارستان جامی، 93 برگ، مورخ 1020.
6812- جواهر مراد، از عبدالرزاق لاهیجی، 231 برگ، مورخ 1082.
8305- اخلاق ناصری، از خواجه نصیرالدین طوسی، 248 برگ، مورخ 688.
8527- دیوان حافظ، 190 برگ.
8800- کلیات عرفی شیرازی، 242 برگ.
10854- تاریخ عالی عادل شاه، از سید نورالله‌بن قاضی سید علی محمدحسین قادری، 104 برگ، مورخ 1224.
11079- فتوح الحرمین، از محیی‌الدین لاری، 41 برگ، مورخ 1012.
12046- شرح گلستان، از سروری، 370 برگ، مورخ 1025.
12067- دیوان محمد شیرین مغربی، 216 برگ، مورخ 1003.
12069- دیوان ظهوری ترشیزی، 245 برگ، مورخ 1053.
12073- ترجمه زادالمعاد مجلسی، 522 برگ، مورخ 1230.
12442- کشف الاسرار و مطلع الانوار، از ظریفی، 98 برگ.
12447- خمسه نظامی، 281 برگ، مورخ 1272.
12449- دیوان حافظ، 162 برگ، مورخ 1192.
14114- دیوان حافظ، 132 برگ.
14246- دیوان اشتیاقی، 183 برگ.
14277- دیوان بابافغانی شیرازی، 294 برگ، مورخ 1033.
18059- فرس‌نامه، از عبدالله صفی، 136 برگ، مورخ 1193.
22460- تواریخ شمشیرخانی (خلاصه شاهنامه، از میرزا توکل بیگ حسینی، مورخ 1255).
22966- ارشاد الطالبین، از جلال‌الدین محمود تهانیسری، مورخ 1311.
25113- میزان‌الطب، از حکیم محمدشاه ارزانی، مورخ 1895 میلادی.
همانگونه که پیش از این نیز اشاره کردیم، رویکرد چند صد ساله فهرست‌نگاری دستنویس‌های شرقی کتابخانه لیدن هلند، فهرستهای این کتابخانه را تبدیل به «سنت فهرست‌نگاری دستنویس‌های شرقی» کرده است. براساس گزارشی که به وسیله استاد ویتکام (1991، ج 3، ص 367-376) درباره فهرستهای این مجموعه به دست داده است، و نیز گزارش رومن (ص 310-323) در همین زمینه می‌توان گزارشی از تطور فهرستهای این کتابخانه به دست داد. نخستین این فهرستها، جزوه کوچکی بود که در سال 1789 م. به توسط تربیک تهیه شد. در ادامه هاماکار، دُزی، لندبرگ، دخویه، هوتسما، جوینبول، ورده و ورهوه به تهیه فهرستهایی از این کتابخانه پرداختند.
یکی از فهرستهای این کتابخانه که در چند کتابخانه ایران وجود دارد، فهرستی است که ورهوه در سال 1957 از دستنویس‌های عربی این کتابخانه تهیه کرد. این فهرست در سال 1980 نیز تجدید چاپ شد (مشخصات کامل این کتاب در ویتکام، 1991، ج 3، ص348-349 ذکر شده است). همچنین استاد دانش‌پژوه در جلد دهم مجله نسخههای خطی (تهران، 1358 شمسی، ص235 به بعد) گزارشی درباره بعضی دستنویس‌های فارسی این کتابخانه تهیه نموده‌اند. جدیدترین فهرست این کتابخانه، مجموعه 25 جلدی آن است که کار تهیه آن از اوایل دهه هشتاد میلادی آغاز شده است. در این مجموعه فهرست که براساس شماره ترتیب مرتب شده در هر مجلد 1000 نسخه خطی معرفی شده‌اند. ویرایش الکترونیک آنها نیز در سال 2007 م. کامل شده و کل مجموعه در پایگاه اطلاع‌رسانی استاد ویتکام درباره نسخههای خطی اسلامی به نشانی: www.islamicmanuscripts.info قابل دسترسی است.
پینوشتها