انجدان و اسماعیلیه
نویسنده: شهرزاد رضایی‌مقدم
مقدمه
سال 653 ق. برای فرقه اسماعیلیه سال پرمشقتی بود. قلعه میمون دژ به محاصره مغولان افتاد. خورشاه بیش از پیش هراسان شد. خواجه نصیرالدین طوسی از قلعه بیرون آمد اموال زیادی به عنوان پیش‌کش به مغولان تقدیم کرد، در مدتی کمتر از چهل قلعه از قلاع اسماعیلیه به دست مغولان با خاک یکسان شد. الموت چند روز مقاومت کرد ولی در آخر مجبور به تسلیم شد. آن دژ بزرگ که سالها دست نیافتنی می‌نمود تسلیم شد، لمبسر هم که دژ مهمی بود سقوط کرد. پس وی را نزد خان مغول منکوقاآن فرستادند ولی در بین راه وی را مغولان کشتند. هولاکو شروع به قتل عام اسماعیلیان کرد. (پس از رکن‌الدین خورشاه امامت فرقه به پسرش شمس‌الدین محمد رسید. وی هم از عراق و قهستان به آذربایجان مهاجرت کرد. جانشینان شمس‌الدین قاسم شاه، اسلام شاه و محمد بن اسلام هر سه در آذربایجان امامت اسماعیلیان را عهده‌دار بودند. بعد از محمد بن اسلام شاه امامت جماعت اسماعیلیه به مستنصربالله دوم رسید وی بود که از آذربایجان به انجدان مهاجرت کرد و در آنجا ساکن شد.)
نام انجدان
انجدان معرب واژه انگدان، و نام گیاهی است که ماده انگرود یا آنغوزه را از آن می‌گیرند. این گیاه در اطراف انجدان به وفور می‌روید و بدین دلیل این روستا را بدین نام خوانده‌اند این گیاه از قدیم الایام برای خوشمزه کردن گوشت خام و معطر کردن غذا استفاده می‌شده است.1
نام انجدان در منابع قدیمی به صورت انکوان و انکدان آمده است. آن محل، پس از استقرار اسماعیلیه به این اسم نامیده شد.2
موقعیت جغرافیایی
روستای انجدان در مدار جغرافیایی 50 درجه و 2 دقیقه طول شرقی و 33 درجه و 59دقیقه و عرض شمالی در 64 کیلومتری شمال خمین، 37 کیلومتری جنوب شرقی اراک و با همین فاصله در غرب محلات قرار گرفته است. انجدان از روستاهای دهستان مشک‌آباد بخش مرکزی شهرستان اراک، مرکز استان مرکزی ایران است. آب و هوای آن گرم وخشک می‌باشد.3
این روستا در منطقه‌ای کوهستانی قرار دارد که کوه چشمه و کوه برف شاه در اطراف آن است و آب روستا از چشمه و قنات تأمین می‌شود. گفته می‌شود سفره آبی که چشمه انجدان در آن قرار دارد همان سفره آب معدنی محلات است و آب این چشمه بسیار سبک و گواراست. غارهای کوچک و بزرگ فراوانی در نزدیکی آن منطقه کوهستانی قرار دارد. ارتفاع انجدان از سطح دریا دو هزار متر است. انجدان، از روستاهای قدیم اراک و مرکز تجدید حیات فرهنگی و تبلیغی و اقامتگاه امامان اسماعیلیه نزاری پس از سقوط الموت بوده است.4
پیشینه انجدان
از پیشینه کهن انجدان تا قرن 8 ق. اطلاعات زیادی، به جز سنگ قبرهای یافت شده و اطلاعات محلی ـ در دست نیست. نواحی که امروزه انجدان در آن قرار دارد، در سده‌های نخستین اسلامی ـ جزو کوره دور اخور قم بوده است، ولی هیچ کدام از منابعی که از دوره اخور نام برده‌اند، به انجدان اشاره‌ای نکرده‌اند.5
این روستا بافت مسکونی متراکمی دارد و در شیب و دامنه استقرار یافته است. کوچه‌های پیچ در پیچ با خانه‌های متراکم می‌باشد که در کنار یکدیگر ساخته شده است. اغلب خانه‌های انجدان در یک طبقه و به ندرت در دو طبقه ساخته شده است. خانه‌ها در جهت جنوبی قرار گرفته است. مصالح عمده به کار رفته در ساخت این خانه‌ها سنگ، آجر،گل،خشت، گچ، سیمان و چوب می‌باشد.6
بر اساس سرشماری سال 1375ش، روستای انجدان 678 نفر جمیعت داشته که در سال 1385ش به 863 نفر افزایش پیدا کرده است. زبان مردم این روستا فارسی با گویش خلج است.7
درآمد مردم این روستا از فعالیتهای زراعی، دامداری و باغداری تأمین می‌شود. محصولات زراعی این روستا شامل گندم، جو، یونجه و بنشن است. دامداری و پرورش زنبور عسل رونق قابل توجهی یافته است و عمده‌ترین محصولات آن شامل فرآوردهای لبنی، عسل و گوشت قرمز می‌باشد.8
این روستای بزرگ تاریخی در دامنه کوهپایه‌های غربی از سلسله جبال هفتاد قله، از روستاهای مرتفع منطقه است و سه رشته کوه اطراف (شمال، غرب، جنوب) و قسمتی از شمال شرقی آن را محصور کرده است. انجدان به مانند شبه جزیره ایست که فقط از طرف شرق راهی به سوی خارج دارد.9
اهالی انجدان با داشتن ارادت مذهبی خاص که نشانه کمال انسانیت و فعالیت و ترقی، مردمی مومن و پرهیزکار و شیعیانی با اخلاص به حساب می‌آیند و به همین دلایل ملقب به دارالمومنین شده است. با وجود حوزه علمیه و داشتن دانشمندان، حکما، علما، شعرا، سادات صحیح النسب و عالیقدر و اساتید اهل فن در هر حرفه و شغلی مشهور شده است. روابط اجتماعی و اخلاقی بسیار سنجیده، متین، معقول و رعایت خصایص مردمی چه در برخورد و چه در ملاقات با دیگران قابل ذکر است.10
به لحاظ جهت تابش آفتاب و زمین پر حاصل درآمد و عواید اهالی انجدان از راه گوسفندداری سنتی و محصولات درختی مخصوصاً گردو و بادام به دست می‌آید ولی تا چندی پیش درآمد آنان از گردش هفت آسیاب آبی که هر روز مقدار زیادی گندم از روستاهای اطراف آن نظیر مشک‌آباد، فراهان و کمره جهت آرد کردن به آن روستا آمده و مقداری گندم به عنوان دستمزد پرداخت می‌کردند.11
از سده 9ق/15 م بعد از آنکه انجدان مقر استقرار اسماعیلیان شد بر اهمیت آن افزوده شد. پیروان این مذهب از اقصی نقاط دور و نزدیک برای دیدار امامان اسماعیلی و دادن نذورات خود به انجدان آمد و شد داشتند.12
از دلایلی که انجدان مورد توجه اسماعیلیان قرار گرفت می‌توان به آب و هوای مناسب، حاصلخیزی آن، نزدیک بودن به مناطق شیعه نشین و اجتماع عده کثیری از اسماعیلیان در این منطقه و دلیل دیگر حصار کوه‌های است که از انجدان به صورت دشت جغرافیایی دژ محکمی برای چریک‌های نزاری بوده است، را ذکر کرد.13
مدارک و سنگ نوشته‌هایی یافت شده که قدمت انجدان را به پیش از 1300 سال می‌رساند. اسماعیلیان ایران و رهبرانشان در به کار بردن تقیه در ایران در اوایل دوره بعد از الموت کاملاً موفق بودند در نتیجه، اخبار و اطلاعات درباره امامان نزاری بعد از الموت که جانشین شمس الدین محمد شدند بسیار اندک و ناچیز است اما واقعیتی که انکار‌ناپذیر است این است که امامت نزاری در دو سلسله متوازی در میان اعقاب شمس الدین ادامه یافت اسماعیلیانی که در قرن نهم هـ.ق به انجدان آمدند از شاخه قاسم شاهی، در، زی پیران صوفی بودند.14
دوره انجدان
اسماعیلیان نزاری از قرن نهم هجری دوران جدیدی را شروع کردند که حدود دو قرن طول کشید. این دوران که تجدید حیات اسماعیلیه نزاری بود دوران انجدان نام گرفت. سی و دومین امام قاسم شاهی علی شاه معروف به مستنصربالله دوم، اولین امام نزاری بود که به انجدان رفت و در آنجا مستقر شد.15
مستنصر بالله دوم از سال 868 ق. تا سال 885 ق. امامت اسماعیلیان را بر عهده داشت. اهالی انجدان از آن به نام شاه قلندر یاد می‌کنند، مقبره وی از قدیمی‌ترین اثر معماری نزاریه در انجدان است.16
تا تاریخ 1090ق. امامان قاسم شاهی در بخش مرکزی ایران، در محلات، و نقاط دیگر پیرامون انجدان مستقر بودند. شاه نزار، در دوره آغازین امامت خود به دلایل نامعلومی از انجدان به روستای کهک واقع در شمال غربی محلات و شمال شرقی انجدان مهاجرت کرد واین دوران پایانی امامان نزاری انجدان بود.17
مستنصربالله در سال 885ق. در انجدان وفات یافت. اهالی انجدان هنوز از قبر وی به نام «شاه قلندر» یاد می‌کنند.18
لشکرکشی تیمور به انجدان
در سال 775ق. تیمور به ایران لشکر کشید، در این زمان بود، 120 سال از سقوط الموت می‌گذشت. جماعت متفرق اسماعیلیه به همدیگر نزدیک شده بودند و تشکیلاتی در انجدان بوجود آورده بودند و این باعث ارعاب و ترس در سالهای بین سقوط ایلخانان و حکومت تیمور شده بود.
در این زمان جماعت اسماعیلیه رو به فزونی بود و در نواحی عراق عجم تشکیلاتی بهم زده بودند و مردم غیر اسماعیلیه از آنان ناخرسند بودند. زمانی که تیمور عنان قدرت را به دست گرفت ولایات شاکی از اسماعیلیان ( به ویژه شیعیان اثنی عشری که از دشمنان خونی اسماعیلیان بودند) از وی خواستند تا این جماعت را نابود کند. 19
تیمور از اصفهان به سوی قلعه انجدان تاخت، اسماعیلیان تاب مقاومت نیاوردند و در نقبها و زیرزمینها پنهان شدند، وقتی تیمور از این امر آگاه شد، دستور داد تا از بلندی جوئی بریده و آب در نشیب‌ها انداختند و تمام مردمی که در نقبها پناه گرفته بودند، جان خود را از دست دادند.20
شرح این واقعه در روضة‌الصفا چنین آمده:
... صاحبقران چند روزی در اصفهان به عیش و طرب گذرانید و به طرف قریه انگدان توجه نموده و مردم آن موضع که از غلات اسماعیلیه بودند نیمه‌ای در نقبها تحصن جستند و لشکر قیامت نهیب بر حسب اشارت علیه از بلندی جوی بریده آب در نشیب انداختند با نقاب‌ها درآمد و مجموع مردم از ممر آب جان خود را هباء منثورا نموده و صاحبقران شب را در انگودان به سر برده و روز دیگر صحرای فراهان را محل نزول سپاه خود ساخت و در آنجا از شکار گور و آهو کوس غرور خود را به صفحه افلاک رسانید.21
انجدان در دوره صفویه
در زمان صفویه در ایران سیاست مذهبی بر طریقه مرشد و مرید بود و رهبری مذهبی غیر از شخص شاه صفوی مورد پذیرش واقع نمی شد، بلکه نزاریان به علت شناخته شدن شخصیت حقیقی امامان نزاری و کوشش‌های آشکارشان سخت زیر فشار بودند و مورد آزار و اذیت قرار می‌گرفتند. در سال 981 ق. امیر خان موسی‌لو حاکم همدان به فرمان شاه طهماسب به کاشان و انجدان حمله کرد و اسماعیلیان را قتل عام و رهبرشان مراد میرزا را دستگیر کردند.22
در زمان مراد میرزا (فرزند غریب میرزا سی و ششمین) اسماعیلیان در سپاه و دستگاه اداری صفوی به مقام‌های بالایی رسیدند، ولی شاه تهماسب که از افزایش پیروان و منافع مالی مراد میرزا در ایران و هند احساس نگرانی می‌کرد، دستور حمله به انجدان را داد. امیر خان حاکم همدان مامور سرکوبی اسماعیلیان انجدان شد، وی انجدان را محاصره کرد، تعداد زیادی از آنان را کشت و اموالشان را غارت کرد. مراد میرزا با مساعدت یاران خود به قندهار گریخت و مورد حمایت پیروانش قرار گرفت. ولی چند ماه بعد توسط سپاه صفویه اسیر و نزد شاه طهماسب برده شد وی در سال 981ق. دستور قتل مراد میرزا را صادر کرد.23
در زمان ذوالفقار علی جانشین (پسر مراد میرزاسی و هفتمین امام اسماعیلیه) روابط اسماعیلیان با دربار صفویه بهبود یافت. گواه این نزدیکی بین صفویان و اسماعیلیان، کتیبه ای در مسجد ذوالفقار علی به سال 1036ق. در انجدان است و آن این است که شاه عباس صفوی بخشش سنواتی از دریافت مالیاتهای دولتی به این امام را نشان می‌دهد.24
از دوران ذوالفقار علی در انجدان حسینیه، مسجد و نخلی تاریخی (وسیله‌ای که در ایام سوگواری سید الشهداء، امام حسین از آن استفاده می‌کنند) به جا مانده است. این نخل هنوز هم در انجدان از احترام خاصی در بین اهالی برخوردار است و در روز عاشورا، از تمام آبادیهای اطراف که برای عزاداری در این محل جمع می‌شوند آن را به تکیه‌ها و مساجد می‌برند. امروزه این نخل در حسینیه تازه تأسیس در محل قدیمی حسینیه ذوالفقار علی وجود دارد. ذوالفقار علی مطابق سنگ نوشته روی قبرش در 2 رمضان 1043ق. در انجدان وفات یافت. سنگ مزار این امام هنوز در انجدان در آرامگاه شاه قلندر باقی است. پس از ذوالفقار علی، فرزندش نورالدین علی امامت شیعیان را عهده‌دار گردید، وی نیز در سال 1082ق. در انجدان وفات یافت و در کنار مقبره غریب میرزا دفن شد.25
بعد از نورالدین علی، فرزندش شاه خلیل‌الله سی و نهمین امام اسماعیلیه جانشین وی گردید. وی دختر شاه عباس صفوی به نام شرف نساء بیگم را به همسری گرفت و عمارتی در انجدان به نام وی بنا کرد، با نام عمارت شرفیه، که تا همین اواخر هم پا برجا بود. شاه خلیل الله نیز در سال 1090ق. از دنیا رفت. سنگ قبرش هنوز در یکی از دیوارهای مقبره غریب میرزا در انجدان برجاست. وی آخرین امام شیعه اسماعیلی در انجدان است.26
در دوره شاه عباس 998ق.، اسماعیلیان نزاری دوباره تقیه در پیش گرفتند و روابط دوستانه‌ای بین نزاریان انجدان و شاه عباس صفویه برقرار شد.در بین زمان حکومت صفویه که از سال 907 تا 1135 هـ.ق بود اسماعیلیان جان تازه ای گرفتند در آن زمان بود که آنها توانستند دیون مذهبی خود را از تون، نهارجان و مومن آباد در قهستان، به راحتی برای رهبرشان به انجدان بفرستند.27
در دوره اشرف افغان انجدان محل برخورد سپاهیان اشرف و عثمانیها بود و پس از شکست سپاهیان عثمانی، اشرف افغان دستور ویرانی انجدان را داد و قلعه نورآباد که در آن زمان محل استقرار امامان نزاری در انجدان ارگ آنان بود، ویران گردید و عده زیادی کشته و یا اسیر شدند. 28
غذاهای محلی انجدان
غذاهای محلی انجدان می‌توان نان گرده، نان فطیر، تاس کباب، آش جو، خورشت بامیه، آش دوغ، آش ترخینۀ جو و آش رشته را نام برد.29
گیوه، جوراب، قالیچه و فرآورده‌های لبنی محلی مثل کشک، دوغ، کرۀ محلی و روغن حیوانی، از سوغاتی‌های روستای انجدان است.30
از مهم‌ترین آثار باستانی انجدان
بارگاه شاه مستنصربالله دوم: که دارای یک صندوق بسیار گرانبها که سه طرف آن با خط بسیار زیبا تمام آیه الکرسی حکاکی شده است. در طرف دیگر صندوق آیه آمن الرسول بما انزل الیه من ربه تا آخر آیه و دور تا دور آن کنده کاری شده است و نیز بر روی آن صندوق این عبارت حک شده است تربت مطهر مقدس منور شاه مستنصربالله دوم به موجب امر و اهتمام شاه عبدالسلام سال 885 ق.31
بارگاه دیگر متعلق به شاه عبدالسلام: فرزند شاه مستنصربالله می‌باشد. صندوق عیناً مانند صندوق شاه مستنصربالله است که همان طور بر روی صندوق تمام آیة‌الکرسی و آیه آمن الرسول تا آخر منقوش است سال 904 ق در پایین صندوق منقوش شده است. این مقبره از قدیمی‌ترین اثر معماری اسماعیلیان واقع در انجدان می‌باشد. این مقبره دارای پلانی هشت ضلعی می‌باشد، که برای ساخت گنبد بعد از بالا بردن دیوار به شانزده ضلع تبدیل شده و گنبد برفراز آن احداث شده است. گنبد ساخته شده بر روی این بقعه دو پوشه است. مصالح بکار رفته در این بنا از آجر، سنگ و گچ و بدنه داخلی آن عاری از تزئینات معماری است. در حجره میانی این بنا ضریح چوبی، با منبت کاری بس زیبا قرار دارد... روی ضریح نوشته‌اند: قبر مطهر و مقدس و منور شاه مستنصربالله... به امر و عنایت عبدالسلام... در سه طرف این ضریح با خط بسیار زیبا نسخ قرآنی تمام آیه الکرسی حک شده است. بقعه شاه مستنصربالله به شماره 2452 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. امید است به زودی مرمت و بازسازی گردد.32
یک بارگاه دیگر که مشهور به چهل اختران (چهل دختران تفکر چهل یا هفت یا خود دختر، اختر، زن یادگار عهد مهرپرستی ایرانیان پیش از تاریخ و باستان است.): در قسمت بالای انجدان که در آن بقعه بیست و دو مزار یکنواخت دیده می‌شود از قرار معلوم این بیست و دو مزار متعلق به بانوانشان می‌باشد (بانوان فرقه اسماعیلیه) که در آنجا مدفونند در بقعه شاه غریب و شاه قلندر هیچ سنگ قبری از زنان این فرقه وجود ندارد. این قبرستان مورد احترام عموم مردم است و به در و دیوار آن سنگریزه می‌چسبانند ؛اگر سنگ درست چسبید و از دیوار جدا نشد یقین که نذر آنها پذیرفته می‌شود. مردم نذورات خود را به این بقعه هدیه می‌کنند. تاریخ احداث این بناها به دوره صفویه می‌رسد و این بناها مدت‌های طولانی مورد احترام و تقدیس اسماعیلیان بوده است.33
لازم به ذکر است در حال حاضر 1391ش (هیچ کدام از آثار نامبرده در بالا وجود خارجی ندارد جز ساختمانهای خراب شده ) و همه درها، سنگ‌ها و صندوق‌های چوبی قبل از انقلاب سال 1357ش یا سرقت شده و یا از بین رفته است.34
غار انجدان یکی از پدیده‌های مهم و جالب این روستاست. این غار که در اطراف روستای انجدان واقع شده، مجموعۀ غارهای آسیفی، میلانون یا کلوچه بالا، طاق رچه، گیوه‌کش وشغال دره را در خود جای داده است. غارهای آسیفی و طاق رچه بسیار تماشایی هستند. آسیفی 5/73 متر طول دارد و در هنگام بارندگی منظرۀ زیبایی از قندیل‌های استالاکیت و استالاگمیت آن پدیدار می‌شود. این غار 5 کیلومتری غرب روستای انجدان قرار دارد. غار طاق رچه نیز به دلیل جلوه دو درخت کهنسال در مقابل دهانه آن دارای منظره ای بسیار زیبا و شگفت انگیز است.35
چشمه‌ساران متعددی در داخل و اطراف این روستا جریان دارند و آب آشامیدنی و زراعی روستا را تأمین می‌کنند. الباقی آب این چشمه‌ها به دره‌ای از درختان گردو و بادام منتهی می‌شود. این دره یکی از تفرجگاه‌های بسیار زیبای انجدان می‌باشد.36
7ـ چشمه فضل علی و چمن دره از دیگر مناطق زیبای این روستاست. این دو چشمه در دره بید واقع شده‌اند که در آن (دره) درختان سر سبز و بلند گردو و بادام سر به آسمان کشیده‌اند.37
جشن چوپانان از مهم ترین مراسم ویژه این روستاست. این جشن ویژه چوپانان در پنج روز مانده به پایان سال برگزار می‌گردد.38
فووریه ژان باتیست در کتاب خاطرات خود درباره انجدان آورده است:
... از محلات تا انجدان سه فرسخ راه است اما چه راهی؟ راهی که فقط قاطر از آن می‌تواند بگذرد و عبور کالسکه از آن بسیار مشکل است چنان که ما در راه چون کالسکه در رسیدن به تخته سنگ یا گودال از زمین به هوا می‌پرید چند بار مجبور شدیم، پیاده شویم. در راه شکار زیاد است چنان که هنوز به کوه نرسیده چند آهو از جلوی ما گریختند در آن طرف جاده که مدخل دشت وسیع سلطان آباد است. یک عده از همراهان که اسب را بر کالسکه ترجیح داده بودند مقداری مرغ از جمله باقرقرا شکار کرده بودند. این مرغ که از قرقاول کوچکتر و به مرغ کارتاژ (قرطاجنه) شبیه است از جهت بال و پر و انتهای سیاه بالها به قرقاول شباهت تام دارد. ورود ما به این جلگه از جهت جنوبی آن صورت گرفت و راه شمال را در پیش گرفتیم. ساعت یازده بود و نمایش باشکوهی از سراب پیش چشم ما نمودار گردید، دریای بی پایان آرامی به نظر می‌رسید که مثل آینه می‌درخشید و جنگلی دیده می‌شد که قدم به قدم اما اندکی بعد تمام این مناظر محو گردید و جز بیابان سوزانی که در زیر آفتاب بی‌پناهی قرار داشت چیز دیگر بجا نماند. همه کس می‌داند که سراب از خصایص ممالک گرم است و من از وقتی که در ایران هستم چند بار نمونه‌هایی از آن دیده ام و سابقاً هم در الجزایر و تونس نظایر آنها را دیده بودم. انجدان و اردوگاه ما نقطه ای است که نسبتاً آبی فراوان دارد و در کنار دشت است و در وسط آن کوهی مجزا قرار گرفته که بی شباهت به کلاه پاسبانان ما که چندین برابر بزرگ شده باشد نیست. گرما و باد و غبار به هیچ وجه دست از سرما برنمی‌داشت، با این حال سه روز دراز در این محل ماندیم.39
مساجد انجدان
مسجد سرچشمه معروف به مسجد شاه خلیل‌الله (فوقانی و تحتانی) این مسجد بسیار با روح و شگفت‌آور است.
مسجدحاج ملاعلی محمد دارای شبستان و عمارت است، شبستان آن با سنگ طاق زده و ساخت بنا متعلق به ملا فرج الله نامی است.
مسجد محله پایین سر حوض میرزا محمدرضا، مرحوم حاج اسماعیل آن را تعمیر کرده است.
مسجد جامع این مسجد بوسیله شاه خلیل‌الله اول تعمیر شده و کتیبه‌ای بر آن نصب گردیده که شرح تعمیر را بیان می‌کند.40
نتیجه‌گیری
دوره انجدان، دوره تجدید حیات دعوت و فعالیتهای ادبی نزاریان ایران است. این نوزایی نزاریه در دوره بعد از الموت یا، به عبارتی دقیق‌تر، این نوزایی نزاریه قاسم شاهی را باید به زمان سی و دومین امام قاسم شاهی، یعنی مستنصربالله دوم، باز برد. نزاریان هنوز در ایرانی که مذهب اهل سنت بر آن غالب بود مجبور به تقیه بودند، و معتقدات خود را عمدتاً در جامعه مبدل تصوف عرضه می‌داشتند. با وجود این، وضعیت سیاسی- دینی، در ایران به طور کلی، برای فعالیت نزاریان و جنبش‌های دیگر که عقاید شیعی در آنها نفوذ کرده بود، مساعدتر شده بود. در نتیجه، با ظهور امامان در حوالی نیمه قرن نهم در انجدان، فعالیتهای دعوت نزاری قاسم شاهی اینک می‌توانست صورت علنی‌تر به خود گیرد، و با شدت بیشتری دنبال شود. این تجدید حیات دوره انجدان، چنانکه ممکن است تصور شود، به زوال سلسله ایلخانان در نیمه اول قرن هشتم، فراهم گردید. در نیمه قرن نهم، دست کم امامان نزاری قاسم شاهی، مانند رهبران بعضی دیگر از فرق مذهبی، توانستند از فضای دینی ـ سیاسی بهتری که در ایران پدید آمده بود ؛، اشاعه گرایشهای شیعی ابراز وفاداری به خاندان علی(ع) به ویژه به وسیله بعضی از طریقت‌ها یا فرقه‌های صوفیانه بود، حداکثر استفاده و بهره‌برداری را بکنند.
پی نوشت‌ها
1. جعفری، عباس، گیتاشناسی ایران، ج3، تهران، نشر جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، 1379،ص 76.
2. مصاحب، غلامحسین، دایرة‌المعارف فارسی، ج1، تهران، امیرکبیر،1381، ص 261.
3. پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، آستان قدس، 1367،ص 65.
4. دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان روز، 1370، ص 135.
5. پاپی یزدی، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، ص 71.
6. دهگان، ابراهیم، کارنامه دو بخش از تاریخ اراک، چاپ موسوی، 1345، ص 25.
7. همان، ص 34.
8 . زنده دل، حسن، راهنمای گردشگری روستاهای ایران، ج3، تهران، نشر ایران گردی، 1368، ص 83.
9 . دهگان، ص 45.
10. جعفری، گیتاشناسی، ص 98.
11. دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 143.
12. جمال، نادیه ا، بقای بعد از مغول نزاری قهستان و تداوم سنت اسماعیلی، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان روز، 1382، ص 34.
13. دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 156.
14. همان، ص 166.
15. نادیه ا، بقای بعد از مغول نزاری قهستان و تداوم سنت اسماعیلی،ص45.
16 . سیف آزاد، عبدالرحمن، تاریخ خلفای فاطمی، تهران، دنیای کتاب، 1368،ص76.
17. فدایی خراسانی، محمد بن زین العابدین، چ2، تاریخ اسماعیلیه، هدایۀ المومنین الطالبین، به تصحیح الکساندر سیمونوف، تهران، اساطیر،1373، ص45.
18. دهگان کارنامه دو بخش از تاریخ اراک، ص 48.
19. میرخواند، تاریخ روضۀ الصفا، ج6، به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، اساطیر، 1380، ص 238.
20. فرقانی، محمد فارق، تاریخ اسماعیلیان قهستان، تهران، چ 2، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1385،ص 294.
21. ترکمان، اسکندر بیک، عالم آرای عباسی، ج1، بتصحیح اسماعیل رضوانی، تهران دنیای کتاب،1377، ص 298.
22. القمی، قاضی احمد بن شرف الدین یزدی الحسینی، خلاصة التواریخ، ج1، به تصحیح احسان اشراقی، تهران، چ2، دانشگاه تهران، 1383، ص 138 .
23. شریفی، حسن، چهل دختران یا امام زادگان مروری بر پیدایش روستای انجدان، قم، نجابت، 1385، ص 43.
24 . دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ص 182.
25. فرقانی، تاریخ اسماعیلیان قهستان، ص 312.
26. دهگان، کارنامه دو بخش از تاریخ اراک، ص 46.
27. قطب، علی، «انجمن آثار ملی»، 4ـ3،پاییز و زمستان، 2535، ص 45.
28. شریفی، چهل دختران یا امام زادگان مروری بر پیدایش روستای انجدان، ص 56.
29. همان، ص 59.
30. همان، ص 61.
31. بازدید نویسنده.
32. شریفی، چهل دختران یا امام زادگان مروری بر پیدایش روستای انجدان، ص 65.
33. بازدید نویسنده.
34. دهگان، ص53.
35. همان، ص54.
36. همان، ص 55.
37 . شریفی، چهل دختران یا امام زادگان مروری بر پیدایش روستای انجدان، ص 72.
38. بازدید، نویسنده.
39. فووریه، ژان باتیست، سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال، تهران، چ2، دنیای کتاب، 1389، ص123.
40. کلیه توضیحات صفحه بازدید نویسنده می‌باشد.
منابع
پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، آستان قدس،1367.
زنده دل، حسن، راهنمای گردشگری روستاهای ایران، ج3، تهران، نشر ایران گردی، 1368.
جعفری، عباس، گیتاشناسی ایران، ج 3، تهران، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، 1379.
قطب، علی، «نشریه انجمن آثار ملی»، 3ـ4، پاییز و زمستان 2535.
میرخواند، تاریخ روضة الصفای، ج 6، به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، اساطیر، 1380.
سیف آزاد، عبدالرحمن، تاریخ خلفای فاطمی، تهران، دنیای کتاب، 1368.
فووریه، ژان باتیست، سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال، تهران، چ2، دنیای کتاب، 1389.
فدایی خراسانی، محمد بن زین العابدین، تاریخ اسماعیلیه (هدایه المومنین الطالبین)، تصحیح الکساندر سیمونوف، تهران، چ2، اساطیر، 1373.
شریفی، حسن، چهل دختران یا امام زادگان مروری بر پیدایش روستای انجدان، قم، نجابت، 1385.
القمی، قاضی احمد بن شرف الدین یزدی الحسینی، خلاصه التواریخ، ج1، به تصحیح احسان اشراقی، تهران، چ2، دانشگاه تهران، 1383.
دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فرزان روز، 1370.
دهگان، ابراهیم، کارنامه دو بخش از تاریخ تاریخ اراک، چاپ موسوی، 1345.
جمال، نادیه ا، بقای بعد از مغول نزاری قهستانی و تداوم سنت اسماعیلی، ترجمه فریدون بدره ای، تهران، فرزان روز، 1382.
ترکمان، اسکندر بیک، عالم آرای عباسی، ج1، تصحیح اسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب، 1377.
فرقانی، محمد فاروق، تاریخ اسماعیل قهستان، تهران، چ2، انجمن آثار مفاخر فرهنگی، 1385.