Menu

کاروانسراهای خرّم‌آباد

نویسنده: سیّد فرید قاسمی

نسخه PDF نوشته:
| کاروانسراهای خرّم‌آباد |

کاروانسراها به دو ردة برون شهری‌/ رباط و درون شهری تقسیم شده­اند که نوع برون شهری/ بیابانی، «ساختمانی با محوطه­ای وسیع» تعریف شده که «شب هنگام در آن اقامت می­کردند» و درون شهری نیز «دارای حجره­ها و انبارها» بوده که «بازرگانان در آن‌ها به داد و ستد می­پرداختند».

«کاروانسرا»ها یا به زبان لُری «کارم­سرا»های درون شهری خرم­آباد هر دو کارکرد را داشته­اند. پیشینۀ ساخت سرای کاروان­ها در دیار ما از روزگار هخامنشی به سبب آن که میانۀ راه شاهی/ راه وصل دو پایتخت شوش و همدان امروزی قرار داشت، شروع شد. نوشته­های مورخان سلف و پژوهشگران متقدم حکایت از وجود کاروانسراهایی در پایان هرچهارفرسنگ دربردارندۀ «میهمان­خانه­های باشکوه»، مرکز رد و بدل «مرسولات» چاپارها و مبادلۀ خبر به وسيلة پیک­ها و به طور کلی ماندنگاههای خوب و ایستگاه­های نامه­بر/ برید دارد:1

نزدیکترین کاروانسراهای برون شهری پیشینیان به خرم­آباد، یکی در شمال شهر، روستای رباط، که به مرور به وسيلة شهر بلعیده می­شود، بوده، که اکنون فقط نام آن باقی است2 و دیگری در 20کیلومتری جنوب شهر در روستای گوشه شهنشاه، یا به سخن بومی که درست­تر به نظر می­رسد شینشاه/ سکونتگاه شاه قرار دارد. کاروانسرای گوشه برساخته و یا بازسازی دورۀ صفویه، بدون احتساب صحن 12×25، 1265 مترمربع مساحت دارد.

از کاروانسراهای یاد شده 15 رواق و اتاق نشیمن باقی مانده که هر اتاق به وسيلة دیوار به دو قسمت تقسیم می­شود. این کاروانسراها، استراحتگاه مسافران، جایگاه حیوان­های بارکش، برج دیده­بانی، اتاق مدیر و نگاهبان و به طور کلی هر آنچه که برای رفاه حال مسافران در آن روزگار ضرورت داشته، داراست. آب کاروانسراها را نیز از نزدیکترین چشمه تأمین می­کردند. پسین سال­های دهۀ 1380 خورشیدی که سازمان میراث فرهنگی درصدد بازسازی کاروانسرا برآمد، گزارش داد: «سبک­سازی پشت بام شامل برداشتن لایه‌های کاهگل و خاک کوبیده شده تا رسیدن به طاق، اجرای دیوار 20 سانتی متری در زیر صندوقه، صندوقه­سازی و غوره گل و پوکه معدنی در قسمت جنوب بنا، دوغاب عسلی برروی سطح جبهه جنوب پشت بام اجرا می‌شود».3 شماری دیگر از کاروانسراهای بیابانی که معماری مشابه دارند تا خاک امروز استان خوزستان دست­کم به 7 باب (گوشه، چمشک، قلعه نصیر، آوسر، میش ون، رزه، چارتا) می‌رسد.

از بقایای کاروانسراهای درون شهری روزگاران هخامنشی تا قاجار در شهر ما اثری نیست. آخرین کاروانسراهای ویران شدۀ صفوی ـ که به کاروانسراهای شاه عباسی شهره­اند‌ـ‌ در میانۀ رود و کوه یا به سخن دیگر شرق پل صفوی قرار داشت و در عهد قاجار به وسيلة میرزا محسن مظفرالملک بازسازی شد و به کاروانسرای محسنیه تغییر نام داد. کاروانسرای محسنیه گرداگردش 45 اتاق برای سکونت مسافران به انضمام طویله و انبار، آبریزگاه عمومی، آشپزخانه، بارانداز و ... داشت. مظفرالملک، افزون بر کاروانسراها، ساخت و سازهای دیگری در میانۀ شرق شهر به انجام رساند و آن حدود 4 دهۀ پایانی قاجار، محسن­آباد نام گرفت.4 بقایای کاروانسرا و دیگر برساخته­های مظفرالملک در دورۀ پهلوی اوّل به نام نوسازی از بین رفت.

کاروانسراها، میهمانخانه و سرپناه غریبه­هایی بود که بار و بنه داشتند و برای کار خاصی وارد شهر شده بودند. کاروانیان به محض ورود به کاروانسرا، بارشان را در انبار، چارپایان باربر را در طویله و خود در یکی از اتاق­های کاروانسرا اقامت می­گزیدند. ادارۀ امور کاروانسراها را کاروانسرادار به فردی واگذار کرده بود که به او «دالان­دار» می­گفتند. دالان­دار محل­های اسکان را تعیین می­کرد و میزان هزینه­ها را به مسافران یادآور می­شد. دریافت­ها و پرداخت­ها به وسيلة وی صورت می­پذیرفت. در کاروانسراها به طور معمول یکی دو بی‌بضاعت و بی­خانمان وجود داشت که به اصطلاح «وردس/ وردست» دالان­دار نامیده می‌شدند و کارهای جزئی را برای مسافران به انجام می­رساندند تا شکم خود را سیر کنند و در کُنجی از کاروانسرا سر بر بالین نهند. کاروانسرا حُکم بارانداز و مکان بارگیری شهر را هم داشت و محل ورود و خروج کالا بود. وسعت کار در دوره­هایی سبب می­شد که سرایدار، دربان، قپاندار، انباردار کاه و آذوقه، گاری­بان و... هم به شمار شاغلان کاروانسرا افزوده می‌شدند. تنها کاروانسرای به جا ماندۀ درون شهری دورۀ قاجار، کاروانسرای میرزا سیّدرضا حسینی تفرشی (درگذشته 1315ق) است که در عهدناصری ساخته شد. کاروانسرای یاد شده و سایر سراهای کاروانیان در خرم­آباد و حومه نظر شماری از سیاحان لرستانگرد و خاطره‌نویسان را به خود جلب کرده که به شماری در پی اشاره می­شود:

1. محمدعلی سیاح محلاتی مشهور به حاج سیاح، 1297ق: «میرزاسیّدرضا کاروانسرای تازه­ای ساخته، خالی از اهمیت نیست».5

2. میرزاموسی ناظم الاطباء، 1297ق: «کاروانسرای سابق یک باب می­شود که مشتمل بر دوازده حجره بوده و در آنجا معدودی ازتجار دزفولی و شوشتری منزل دارند. امسال کاروانسرای دیگری میرزاسیّدرضای سررشته­دار لُرستان بنا کرده که چهل حجره است و هنوز ناتمام و در شرف اتمام است».6

3. روزنامۀ فرهنگ، چاپ اصفهان، 1304ق: «ظل­السلطان [...] محض تشویق اهالی یک باب کاروانسرای قافله­انداز خیلی معتبر بنا کرده و به اتمام رسانیده است».7

4. ناشناس، 1300ق: خرم­آباد «یک باب کاروانسرای مخروبه داشته است که اکنون کاروانسرای جدید در همان محل قدیم ساخته­اند».8

5. ایزا بلا بیشوپ، 1308ق: «یک کاروانسرای قشنگ که سر در آن کاشی کاری شده نیز در سمت چپ دیده می­شود».9

6. میرزاسیّدتقی تفرشی میرآقایی، واپسین سال­های حاکمیت ناصرالدین رساله­ای نوشت که تاکنون چاپ نشده، در رساله یاد شده به کاروانسراهای خرم­آباد چنین اشاره دارد:

«... دو باب کاروانسرا در این شهر هست که یکی قدیمی و محقر و حاجی صفرعلی نام خرم­آبادی در اوایل بازار ساخته است و یکی دیگر کاروانسرای جدیدالبنایی است که در اواسط شهر، میرزاسیّدرضای تفرشی قریب پانزده سال است ساخته و دایر نموده که مشتمل است بر دو راسته بازار سرپوشیده و صحن حیات [=حیاط] و یک باب صباغ خانه و یک باب طویله و بهاربنددار هشت و دالان و صحن و راسته بازار قریب هشتاد حُجره دارد. خیلی اسباب آبادی شده تُجار چند از اصفهان و همدان و کرمانشاهان و بروجرد و عربستان [=خوزستان] آمده و غالبی از کسبه خود خرم­آباد در آن­جا نشسته به کسب اشتغال دارند.

[خرم­آباد] یک بازار سرپوشیده دیگر دارد که دیوانی و خالصه بیست و چهار باب حُجره دارد و به قیصریه دیوانی مشهور است قریب یکصدباب دکاکین هم در بازار و محلات دایر است.

یک باب کاروانسرا هم در ده سال قبل که مظفرالملک از جانب حضرت والاظل السلطان دامت شوکته در لُرستان حکومت داشته در خارج شهر ساخته که چهل حُجره دارد. پشت حجرات را هم طویله قرار داده بالاخانه سر دالان آن ساخته که همه وقت نوکرهای دیوانی در آن­جا منزل می­کنند از زمانی که این کاروانسرا ساخته شده خیلی اسباب راحت و رفاهیت برای اهالی شهر فراهم است. فاصله کاروانسرا تا شهر رودخانه و پل بزرگی است که علیمردان­خان والی ساخته و قریب دویست قدم است...».10

7. ر. دوراند، 1317ق: «از کنار بقعه و کاروانسرای زیبای شهنشاه گذشتیم...».11

8. میرزا رحیم‌چاغروند/ معین­السلطنه، 1334ق: «در زمان حکومت ظل­السلطان، مظفرالملک نیابت حکومت لُرستان را داشت عمارات قطعه را خراب نموده آجر و مصالحی که داشت به قلعه زمینی که مشهور به علی­آباد بود بُرده و در آنجا کاروانسرایی ساخت [... در روستای گوشه نیز] کاروانسرایی به جهت منزل قوافل مرحوم ناظم خلوت در آنجا ساخته، چون بنای او از سنگ و گچ است، خراب نشده و آباد و دایر است».12

9. جان سیسیل ادموندز، 1336ق: «... دژ در حال خراب شدن است و می­گویند مظفرالملک برای تهیۀ آجر ساختمان کاروانسرای محسن­آباد (که مأخوذ از نام اوست) که در آن طرف رودخانه روبه­روی پل قرار دارد، به آن آسیب وارد ساخته است. این کاروانسرا نیز به نوبۀ خود به دست خوانین والیزاده و چاغروند که برای ساختمان خانه­های شخصی خود از آجر آن استفاده نموده­اند، رو به ویرانی است...».13

همشهریان خاطره­نویس نیز اشاره­هایی به کاروانسرای میرزاسیّدرضا داشته­اند که دو نمونه نقل می­شود:

1. ماشاءالله محمدی: «... کاروانسرای میرزاسیّدرضا 72 حجره دارد. دکان­ها دارای درب چوبی دوتکه بود که یک تکه به بالا به وسيلة چوب یا زنجیر می­ایستاد و تکه دیگر در کف پهن می­شد و هنگام تعطیل دو تکه به‌هم وصل و قفل می­گردند. قفل­ها ساخت خرم­آباد و داخل آن‌ها پیچ باریکی بود که به وسيلة کلید جلو می­رفت و قفل می­شد و به عقب کشیده می‌شد و باز می­گردید...».14

2. محمّدباقرعباسی: در کاروانسرای میرزاسیّدرضا «کلیه دالان­ها و حجره­ها مثل همه بازارها و سراها با طاق ضربی پوشیده شده است. بین دالان شمال جنوبی و شرقی و غربی درب چوبی محکمی نصب شده بود که دالان شمال­جنوبی در اختیار تجار پشت بازاری و دالان شرقی غربی در اختیار تجار درب دلاکانی بود. در سال­های اخیر دالان غربی دایر بود و از کسبه هر دو محله در آن به کسب و تجارت اشتغال داشتند. در دوره مورد بررسی این نوشته از حجره­های محوطه یکی سراجی بود که زین و برگ و یراق مربوطه را تولید می­نمود و بقیه حجره­ها به عنوان انبار مورد استفاده کسبه مجاور بود».15

کاروانسرای میرزاسیّدرضا، با مساحت حدود 300مترمربع و زیربنای 2130 مترمربع، دارای دو راسته بازار سرپوشیده است که با جهت شمالی جنوبی و شرقی غربی به یکدیگر وصل می­شوند و رو به جنوب به حیاط می­رسند. راسته شمال­جنوبی 16دهنه و راسته شرقی غربی 24دهنه حجره/ دکان ­دار است. صحن بارانداز نیز که پیشتر محل استراحت و استقرار بوده 24 دهنه حجره دارد. دو درب شمالی و شرقی ورودی بازار و درب جنوب­غربی که پیشتر مسدود شد راه دیگری برای آمد و شد مسافران و بعضی کارهای ضروری دیگر بود.

این کاروانسرا با طاق­های ضربی و معماری سنتی روزگار قاجار، در مجموع 72 حجره داشت که اکنون 64 حجره قابلیت استفاده دارند. عهد قاجار، در حجره­های یاد شده، سراج، بزاز، زرگر، آهنگر، زین­دوز، نعلبند، پیله­ور، پیشه­ور، نبات­ساز، خیاط، فروشندگان غله و حبوبات روزانه به خرید و فروش می­پرداختند. بخش حیاط صحن کاروانسرا، تاریخ پر فراز و فرودی را از سر گذرانده، روزگاری صباغ­خانه و توقفگاه وسایل حمل و نقل، میهمانخانة، کاروانیان و کانون ارتباطات16 و محل عزاداری­های ماه محرم بود. در 1302 به سربازخانه قشون تبدیل شد. پس از آماده­سازی ساختمان­های سربازخانه و انتقال سربازها، شماری از اداره‌های دورۀ پهلوی اوّل در حجره­های کاروانسرا دفتر گشودند. ادارۀ خرید تریاک، شرکت‌های قند و شکر، کبریت، قماش، گوشت، برنج، غله، پستخانه، مالیه و چند اداره و شرکت دیگر از آن جمله­اند.17

آغازین سال­های دورۀ پهلوی دوم، کاروانسرای میرزاسیّدرضا از رونق افتاد و تا سال 1353 ضلع شرقی 6 حجرۀ خیاطی و ضلع شمالی نبات­ریزی و سایر حجره­ها به انبار کالا اختصاص داشت.

 در1353 زنده یاد علی‌محمّد ساکی شهردار وقت خرم­آباد تصمیم به باز زنده­سازی کاروانسرا گرفت و ظرف سه سال با اعتبار بیست میلیون ریال به مرمت آن پرداخت. ساکی، خرداد 1356 در گفت­وگو با روزنامۀ آیندگان گفت: «شهرداری باتوجه به علاقه­ای که به حفظ معماری سنتی داشته بازار قدیمی شهر را که کسبه آن به مغازه­های دیگر خیابان­ها رفته­اند و از مغازه­ها تنها به عنوان انبار استفاده می­کردند خریداری کرده است و با هزینۀ سنگین تمامی بازار را بازسازی و مرمت نموده که عده­ای از کسبه و تجار و همچنین فروشندگان صنایع دستی در حجره­های هفتادگانه‌ آن تمرکز خواهند یافت و بازار رونق پیشین را به دست خواهد آورد».18

روزهایی که بازسازی کاروانسرای میرزاسیّدرضا روبه اتمام بود متوجه شدند که ضلع شرقی درب ندارد. به جست و جوی کوچه به کوچه پرداختند تا درب مشابه درب شمالی بیابند. گشت و گذار شهر و دیار نتیجه داد و درب مشابه را در یکی از پس­کوچه­ها یافتند. صاحب خانه نخست زیر بار نمی­رفت اما پس از آن که متوجه شد شهرداری خرم­آباد هزینۀ بازسازی ورودی خانه و ساخت درب نو برای خانۀ وی متقبل می­شود راضی و خوشنود به تعویض رضایت داد و ضلع شرقی کاروانسرای میرزاسیّدرضا‌ صاحب درب مشابه ضلع شمالی شد.

پس از بازسازی و آماده­سازی، شهرداری، دو راستۀ سرپوشیده را به 40 زرگر واگذار کرد و بازار طلافروشان نام گرفت و 24 حجرۀ صحن را در اختیار قالی و گلیم فروشان و عتیقه فروشان قرار دادند اما به مرور زرگری پیشروی کردند و سهم بیشتری از بازار یافتند. درهای چوبی یکی پس از دیگری فلزی شدند و حجره­داران با سلیقه خود بر مرمت پرداختند و این بنای تاریخی آسیب جدی دید.

بازگشایی کاروانسرای میرزاسیّدرضا که از 1356 بیشتر بازار میرزاسیّدرضا خوانده می­شود با سفر فرح دیبا همسرمحمّدرضا شاه پهلوی، مقارن شد. توصیف وی از این بنا چنین است:

«... به بازارچه آقامیرزاسیّدرضا در خیابان شیروخورشید رفتیم. بازارچه مدتی مخروبه و غیرقابل استفاده بود ولی حالا در آن هفتاد باب مغازه ایجاد شده که کالاهای سنتی لُرستان را عرضه می­کردند. از مقابل چند دکان گلیم و جاجیم و گیوه­فروشی و عتیقه­فروشی عبور کردیم. صاحب مغازه عتیقه­فروشی یک جام آینه و چهارسکه متعلق به دورۀ ساسانیان به من هدیه کرد».19

افزودن بر کاروانسراهای یاد شده،20 خرم­آباد کاروانسراهای دیگری از جمله کاروانسرای صفی­خان، صفرعلی، رضاقاضی، کهنه/ مسعودی، توتونچی، عتیقی، کریم خسروی، یزدانفر و ... داشت که به مرور به دفتر و انبار بدل شدند.

کاروانسراهای تاریخی چندمنظوره بودند و با گذر روزگار کارکردهایشان تقسیم شد. داد و ستد به بازارک/ پاساژ/ مرکز خرید، اسکان به میهمانخانه/ هتل، ذخیرۀ کالا به انبارها و سردخانه‌ها، چهارپایان به دامداری و مکان­های خاص، و همچنین تغییر وسيلة نقلیه سبب ایجاد توقفگاه­های خودرو شد. با دگرگونی ابزار، وسایل و سبک زندگی کاروانسراها هم تاریخ پیوستند.

پی‌نوشت‌ها

[1]. تاریخ خرم­آباد، سیّدفرید قاسمی، خرم­آباد: افلاک، 1375، ص 14.

2. شرق‌خرم­آباد، بیرانشهر/ چغلوندی، دهستان بیرانوند شمالی، روستای کاروانسرا وجود دارد. پل کاروانسرا در روستای یاد شده 13 بهمن 1388 به شمارۀ 28616 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

3. گزارش سازمان میراث فرهنگی.

4. خرم­آباد­شناسی2. سیّدفریدقاسمی، خرم­آباد: افلاک، 1378، ج2، ص 12‌ـ‌13.

5. خاطرات حاج سیاح محلاتی یا دوره خوف و وحشت. محمدعلی سیاح، به کوشش حمیدسیاح، به تصحیح سیف­الله گلکار، تهران: امیرکبیر، 1359، ص 234.

6. گزارش میرزاموسی ناظم­الاطباء از خرم­آباد عهدناصری، با تصحیح و حواشی سیّدفریدقاسمی، منتشر می‌شود.

7. فرهنگ، ش 402، 14 صفر 1304ق، ص 2.

8. جغرافیای لُرستان پیشکوه و پشتکوه. از نویسندۀ ناشناس 1300هجری، به کوشش سکندرامان اللهی بهاروند، خرم‌آباد: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی لُرستان، 1370، ص 34.

9. از بیستون تا زردکوه بختیاری. ایزابلابیشوپ، ترجمۀ مهراب امیری، تهران: سهند؛ آنزان، 1375، ص 227.

10. گزارش میرزا سیّدتقی تفرشی میرآقایی، به کوشش و با حواشی سیّدیدالله ستوده به وسيلة انتشارات شاپور خواست منتشر می­شود.

11. سفرنامۀ دوراند. ای. ر. دوراند، ترجمۀ علی محمّد ساکی، خرم­آباد: کتابفروشی محمدی، 1346، ص 166.

12. جغرافیای لُرستان. میرزا رحیم چاغروند خرم­­آبادی (معین­السلطنه) به اهتمام ایرج افشار؛ احمدشعبانی، شقایق، ش 3 و 4، پاییز و زمستان 1376، ص 177 و 179.

13. یادداشت­هایی دربارۀ لُرستان. جام سیسیل ادموندز، دو سفرنامه دربارۀ لُرستان همراه با رساله لُرستان و لُرها، ترجمۀ لیلی بختیار؛ سکندر امان اللهی بهاروند، تهران: بابک، 1362، ص 118.

14. خاطرات من از خرم­آباد قدیم. ماشاءالله محمدی، به کوشش و با مقدمۀ سیّدفریدقاسمی، خرم­آباد: افلاک، 1378، ص 22.

15. سیری در تحولات اجتماعی زادگاهم. محمّدباقرعباسی، اصفهان: نویسنده، 1387، ص 18.

16. پیشینۀ ارتباطات و تاریخ مطبوعات خرم­آباد. سیّدفریدقاسمی، خرم­آباد: سیفا، 1387، ص 26.

17. اسناد خرم­آباد. تدوین سیّدفریدقاسمی، تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس، 1390، ص 57.

18. آیندگان ویژه لُرستان، خرداد 1356، ص 4.

19. سفرنامه شهربانو. منصوره پیرنیا، مریلند: مهرایران، 1371، ص 377.

20. از کاروانسراهای شهرستان خُرم­آباد، دو کاروانسرا در 16 شهریور 1376 در دفتر آثار ملی به ثبت رسید: الف. کاروانسرای گوشه/ دولتی شهنشاه/ شینشاه به شمارۀ 1921، ب. کاروانسرای میرزا سیّدرضا به شمارۀ 1923.

دی ان ان evoq , دات نت نیوک ,dnn
دی ان ان