راهکارهای آموزش مفهوم «گذر زمان و تغییر» و افزایش علاقه دانش‌آموزان به تاریخ

نویسنده: دکتر جمشید نوروزی

نسخه PDF نوشته:

| راهکارهای آموزش مفهوم «گذر زمان و تغییر» و افزایش علاقه دانش‌آموزان به تاریخ |

چکیده

نوشتار حاضر به مسئله نامناسب بودن آموزش تاريخ در مدارس ايران و بی‌علاقگی اغلب كودكان و نوجوانان به اين درس پرداخته است. با وجود دخالت عوامل مختلف در ايجاد اين وضعيت، مقاله اين پرسش اساسي را مورد توجه قرار داده كه چگونه مي‌توان از امكانات موجود براي آموزش بهتر مفهوم «گذر زمان و تغيير» و افزايش علاقه کودکان و نوجوانان به تاريخ استفاده كرد. اين نوشتار، تلاش كرده نشان دهد كه با تحول در شیوه‌های آموزش تاريخ، عنایت کافی به برخی موضوعات مورد علاقه بچه‌ها و استفاده مناسب از امکانات قابل دسترس براي اغلب معلمان و دانش‌آموزان، می‌توان به آموزش بهینه مفهوم «گذر زمان و تغییر» و افزایش علاقه كودكان و نوجوانان به درس تاریخ پرداخت.

کلیدواژه‌ها: آموزش تاریخ، گذر زمان و تغییر، کتاب درسی تاریخ، معلمان تاریخ

مقدمه

تاريخ هركشور، شناسنامه و هويت ساكنان آن سرزمين است. كودكان و نوجوانان هر كشور، از طريق آگاهي از گذشته سرزمين خود و دست آوردهاي تمدني و فرهنگي پيشينيان، مي‌توانند اوضاع كنوني جامعه شان را بهتر درك نموده و گام‌های حساب شده براي آينده خود بردارند. به همين خاطر، در برنامه‌های درسي كشورهاي پيشرفته و بعضاً نوپاي جهان، توجه خاصي به درس تاريخ مي‌شود (جوادیان، 1378: 123؛ معافی، 1385: 24ـ25؛ حسینی، 1385: 34ـ38). اما جايگاه درس تاريخ در كشور قديمي و تمدن ساز ايران، نامطلوب است و شمار قابل توجهی از بچه‌ها علاقه‌اي به آن ندارند و اعتقادی به تأثیر تاریخ در زندگی شان ندارند (جوادیان، 1378: 123؛ سعادتمند، 1387: 5؛ مهدی زاده، 1385: 42؛ احمدی، 1385: 49ـ50).

با وجود دخالت عوامل متعدد در پديد آمدن اين وضعيت نامناسب، بايد گفت كه اين معضل تا حدي متأثر از شيوه‌های رايج آموزش تاريخ و تلاش اندك آموزگاران و معلمان براي برانگيختن علاقه بچه‌ها به اين درس است. روال معمول بسياري از آموزگاران و معلمان آن است كه مطالب كتاب درسي را به جزوه سؤال و جواب تبديل ساخته و از اين طريق، دانش‌آموزان را وادار به حفظ طوطي‌وار تمام مندرجات كتاب مي‌نمايند (جوادیان، 1378: 122ـ123؛ کیوان، 1385: 16ـ17و23؛ روح الاميني، 1386: 10ـ11). به واسطه اين امر، آموزش تاريخ، عمدتاً جنبه رفع تكليف يافته و بيشتر دانش‌آموزان براي كسب نمره به آن توجه مي‌نمايند. نتيجه ديگر مجبور ساختن دانش‌آموزان به حفظ چند صد سؤال و جواب مهم و غيرمهم، آن است كه اغلب دانش‌آموزان، از تاريخ دلزده شده و مطالعه آن را بيهوده و بي تأثير در زندگي حال و آينده شان مي‌دانند.

با وجود مسلم بودن عملكرد ناصحيح شمار قابل توجهي از آموزگاران و معلمان در آموزش تاريخ، نمي‌توان گفت كه آنان عمداً اين شيوه‌ها را دنبال مي‌نمايند. در برنامه آموزشي دانشگاه‌ها و مراكز تربيت معلم و نيز در آموزش‌های ضمن خدمت معلمان، تدريس مهارت‌ها و راهكارهاي نوين و جذاب آموزش تاريخ در حاشيه قرار دارد (خيرانديش، 1385: 2ـ3؛ جوادیان، 1378: 123ـ124؛ مجد، 1385: 31؛ عباسي، 1386: 53ـ54). یکی از دلایل در حاشیه قرار گرفتن این موضوعات، وجود اختلاف نظر صاحب نظران تعلیم و تربیت پیرامون لحاظ کردن آموزش تاریخ در دوره ابتدایی است. بعضی از صاحب نظران تعلیم و تربیت، بر این باور هستند که درک مطالب غیرانتزاعی تاریخ برای کودکان دشوار است (رشیدپور، 1356: 6)؛ به همین خاطر، چندان رغبتی به جدی شدن آموزش تاریخ در دوره دبستان ندارند. در مقابل، شماری از صاحب نظران تعلم و تربیت بر این باورند که با استفاده از راهکارهای سنجیده می‌توان پاره‌ای از مطالب تاریخی را به کودکان آموزش داد. افزون بر این، صاحب نظران آموزش تاریخ به عملی بودن آموزش تاریخ در دوره ابتدایی باور دارند.

با توجه به شرايط مذکور، اين پرسش اساسي باقي مي‌ماند كه چگونه آموزگاران و معلمان مي‌توانند اسباب علاقه مندي كودكان و نوجوانان به تاريخ را فراهم سازند؟ ديگر پرسش‌های احتمالي كه پيرامون اين موضوع مطرح مي‌شوند، عبارتند از: براي انجام تحول در شيوه‌های آموزش تاريخ، چه ابزارها و امكاناتي مورد نياز است؟ آيا مي‌توان با امكانات و ابزارهاي موجود در محيط‌های آموزشي، تحول قابل توجهي در شيوه‌های موجود آموزش تاريخ ايجاد نمود؟ آيا مي‌توان از والدين و خانواده‌ها، براي افزايش علاقه بچه‌ها به تاريخ مدد گرفت؟ آيا مي‌توان فعاليت‌های مشخص و ساده‌اي براي تحريك علاقه بچه‌ها به تاريخ، طراحي و اجرا كرد؟

در اين مقاله، برآنيم تا نشان دهيم كه بااستفاده مناسب از برخی امکانات قابل دسترس و نیز دنبال نمودن راهکارهای خلاقانه و جذاب، مي‌توان بر علاقه کودکان و نوجوانان به درس تاريخ افزود. در تبيين اين راهكارها و شيوه‌های جذاب و ساده، تمرکز روی آموزش بهينه يكي از مفاهيم اساسي مورد نظر در درس تاريخ ـ مفهوم «گذر زمان و تغيير»ـ مبناي كار قرار گرفته است. اين استراتژي از آن رو مد نظر قرار گرفته كه رويدادهاي تاريخي، در دل زمان اتقاق افتاده‌اند و فهم گذر زمان و مهمترين پيآمد آن (يعني تغيير)، محور و اساس آموزش تاريخ مي‌باشد.

لازم به ذكر است كه آنچه در ذيل مي‌آيد، مطالبي است كه عمدتاً براي آموزش تاريخ به دانش‌آموزان پايه‌های چهارم و پنجم ابتدايي و نيز دانش‌آموزان اول راهنمايي نگاشته شده است. در اين مقطع سني، خصوصيات روحي و عاطفي بچه‌ها به گونه است كه بيش از توجه به آموزش جدي تاريخ، بايد به دنبال برانگيختن علاقه بچه‌ها به تاريخ و آشنائي آنان با برخي موضوعات ساده تاريخي بود (هيل، 1334: 61ـ62).

الف ـ مفهوم «زمان و تغيير»

حوادث و تحولات تاريخي، در بستر زمان روي داده‌اند. زمان، همانند خط ممتد و بي انتهاست كه همواره از گذشته به حال و از حال به آينده در حركت است. به موازات سير زمان، بخشي از حال به گذشته و بخشي از آينده، به حال مي‌پيوندد. همپاي حركت خط طولاني و ممتد زمان، تحولات و رويدادهاي فراواني در صحنه گيتي رخ داده و مي‌دهد. آنچه در تماشاي حركت تمام نشدني زمان، بيش از هر چيز خودنمايي مي‌كند، تغيير است (کیوان، 1385: 14ـ15).

اگر چه با گذر زمان، به ظاهر تمام چيزهاي موجود در طبيعت و پيرامون انسان، تغيير مي‌كند. اما با مطالعه و غور در چيزهاي موجود در «زمان حال»، معلوم مي‌گردد كه ـ پا به پاي تغيير پيوسته شرايط و امكانات حيات ـ چيزهايي هم مي‌ماند و تكامل مي‌يابد. به واسطه اين روند، بيشتر داشته‌های امروز بشر، ميراث تلاش، تفكر و تجربه نسل‌های پيشين است. بدين سان تمدن و فرهنگ فعلي بشر، بر مبناي دست آوردهاي متنوع و ماندگار مادي و معنوي پيشينيان شكل گرفته است؛ و با شناخت و حفظ چيزهاي ارزشمند بجاي مانده از انسان‌های پيشين، مي‌توان به تبيين هويت ديروز و امروز انسان پرداخت.

بررسي آنچه كه در بخش سپري شده زمان روي داده، تحليل تغيير و تداوم جنبه‌های گوناگون زندگي و تفكر روي ميراث بجاي مانده از گذشتگان، فوايد معتنابهي براي زندگي حال و آينده انسان دارد. زيرا زندگي، همچون جريان پيوسته و پايدار زمان، سه بخش ناگسستني گذشته و حال و آينده دارد. با شناخت زواياي آشكار و نهان زندگي گذشته، فهم چرايي و چگونگي زندگي كنوني انسان و ترسيم دورنماي زندگي آينده او ممكن مي‌گردد. دانش‌آموزان با مطالعه دقيق فراز و فرودها و ابعاد مختلف «زندگي گذشته»، به بخشي از دانش‌ها، بينش‌ها و نگرش‌ها و نيز مهارت‌های لازم براي زندگي بهينه در جامعه كنوني دست خواهند يافت.

ب ـ راهكارهاي و شيوه‌های جذاب آموزش تاريخ

همانگونه كه اشاره شد، آموزگاران و معلمان باسواد و فعال مي‌توانند با بهره مندي از برخي امكانات و توسل به شيوه‌های متنوع و جذاب، مفهوم «گذر زمان و تغيير» را راحت‌تر آموزش داده و اسباب افزايش علاقه مندي كودكان و نوجوانان به تاريخ را مهيا سازند. در راستاي تعقيب اين هدف، بهتر است به مواردي توجه شود كه كودكان با آنها در ارتباط نزديك هستند. در صورت دقت در استفاده از راهكارها و ابزارها، مخاطبان سريعتر موضوع «گذشت زمان» را درك كرده و به تفاوت امكانات زندگي انسان در گذر زمان پي خواهند برد.در اينجا، برخي از راهكارهاي ساده و جذاب آموزش تاريخ معرفي مي‌گردند:

1ـ بناهاي تاريخي

آموزگاران و معلمان مي‌توانند با در اختیار گذاشتن فرصت‌های مناسب و مهیا ساختن حداقل امکانات لازم، به كودكان و نوجوانان کنجکاو و خلاق امکان دهند تا بازسازی گذشته را از نزدیک مشاهده نمایند (رامبد، 1385: 29). به عنوان مثال، دانش‌آموزان می‌توانند از طریق دیدن اصل یا تصویر برخی از ساختمان‌ها و مكان‌های تاريخي ـ باستاني ايران يا شهرهاي تاريخي كشور، به بازسازی ذهنی و خیالی بخشی از تاریخ گذشته کشور و منطنقه زندگی شان بپردازند. لازم است ضمن رجوع دادن بچه‌ها به مکان‌های تاریخی، از دانش‌آموزان بخواهند كه بناها و شهرهاي تاريخي را با بناها و شهرهاي كنوني مقايسه كنند و تفاوت آنها را، از لحاظ معماري، نوع تزئينات، جنس مصالح و...، بيان كنند. آموزگاران بايد به گونه‌اي كه براي دانش‌آموزان قابل فهم باشد، توضيح دهند چگونه و چرا شهري كه زماني پايتخت يك حكومت بوده و رونق و شكوفايي داشته، ويران شده و از بين رفته است. در اين راستا بهتر است دانش‌آموزان، به كمك عكس و فيلم، با شيوه ساختمان‌سازي و معماري يكي از شهرهاي مهم و تاريخي ايران (مانند: تخت جمشيد، اصفهان) آشنا شوند.

2ـ محله‌های قديمي

صاحب نظران آموزش تاريخ بر اين باور هستند كه بازديد كودكان و نوجوانان از محله‌های قديمي زادگاهشان و آشنايي آنان با اوضاع محيط زندگي شان، راهبردي موثر براي برانگيختن قوه ادراك و تخيل بچه‌ها است (هيل، 24و67). شيوه عمل آموزگاران و معلمان، بسته به امكانات موجود در هر محل تفاوت دارد. مي‌توان دانش‌آموزان را به محلات قديمي شهر برد، يا عكس‌هايي از آن محلات را به دانش‌آموزان نشان داد. هدف از اين كار، آن است كه كودكان و نوجوانان به تفاوت محله‌های قديمي و جديد از نظر معماري بناها، شكل معابر، چگونگي تزئينات بيروني و دروني و جنس مصالح به كار رفته در ساختمان‌ها پي برده و تأثير گذر زمان بر طراحي و ساخت محلات شهرها را ببينند. شبيه اين مقايسه را، مي‌توان در باره مصالح و كيفيت ساخت خانه‌های قديمي روستاها انجام داد. در همين راستا، مي‌توان از دانش‌آموزان خواست كه وضع گذشته و حال محله شان را از بزرگترها تحقيق كرده و در قالب گزارش به كلاس ارائه نمايند. يكي از روش‌های ديگر براي آماده ساختن ذهن كودكان و نوجوانان براي درك تغييرات محله‌های روستاها و شهرها در گذر زمان، آن است كه از آنان بخواهيم تا به تصور و تبيين وضع روستا و شهرشان در یکصد سال بعد بپردازند.

 3ـ سرپناه و خانه

يكي ديگر از نيازهاي اساسي انسان، خانه و سرپناه مي‌باشد که با جلب توجه بچه‌ها به سیر تحول این مقوله در گذر زمان، می‌توان علاقه آنها به تاریخ را افزون ساخت (استریبلینگ*، 1385: 56ـ64). در ابتدا بهتر است به كودكان و نوجوانان توضيح دهيم كه تمامي موجودات زنده نياز به سرپناه دارند تا خود را از خطرات مختلف محافظت كنند. براي آشنايي بيشتر دانش‌آموزان با اين مقوله، مي‌توان آنها را به محيط‌های طبيعي برد تا لانه حيوانات را ببينند. بعد از اين كار، بايد به دانش‌آموزان يادآور شد كه انسان‌ها نيز همواره به سرپناه نياز داشته‌اند و خانه و سرپناه انسان در طي دوره‌های مختلف، تغييرات زيادي داشته است. در اينجا، بايد روند تاريخي خانه سازي را براي دانش‌آموزان توضيح دهيم. اين كه خانه‌های اوليه، بسيار طبيعي بوده و انسان‌ها از آنچه كه طبيعت در اختيارشان قرار مي‌داد (مانند غار) استفاده مي‌كردند. در آن دوران، انسانها امكانات و دانش و تجربه لازم براي ساخت خانه را نداشتند. سپس با گذشت زمان و رشد تمدن، معماري خانه‌ها تغيير كرد. در طي دوره‌های مختلف، ساخت خانه‌ها متناسب و هماهنگ‌تر شد و امكانات رفاهي بيشتري در خانه‌ها به كار گرفته شد. مثلاً، برق، آب لوله كشي و... پديد آمدند. در كنار اين امكانات به كار گرفته شده در ساختمان‌ها، مصالحي كه براي ساخت خانه‌ها استفاده مي‌شد و معماري خانه‌ها نيز تغيير كردند. براي اين كه بچه‌ها اين تفاوتها را بهتر بشناسند، بهتر است عكس‌هايي از سرپناه‌های اوليه انسان‌ها را به آنها نشان دهيم و از آنها بخواهيم تا اين سرپناه‌ها را با خانه‌های خود مقايسه كنند و در مورد تفاوت‌های ايجاد شده مباحثه نمايند.

4ـ وسايل و ابزارهاي زندگي

از ديگر راهكارهاي آشنايي كودكان و نوجوانان با مفهوم «گذر زمان و تغيير»، برجسته ساختن تفاوت امكانات زندگي انسان‌ها در گذر زمان است. براي اين منظور، مي‌توان دانش‌آموزان را به مقايسه تطبيقي شيوه و امكانات زندگي انسان‌های گذشته و حال هدايت كرد. براي عملي ساختن اين امر، مي‌توان از وسايل و ابزارهاي موجود در محيط ـ مانند: ظروف، لباس‌ها، اسباب بازي‌ها ـ بهره برد و با توضيح چگونگي استفاده از آنها، قوه تخيل بچه‌ها را برانگيخته و كودكان را با شباهت و تفاوت شرايط و امكانات زندگي انسان‌ها در طول تاريخ آشنا ساخت. بديهي است كه اگر تبيين موضوع با چگونگي چيزهايي كه در اطراف دانش‌آموزان وجود دارد و مورد علاقه آنهاست، آغاز شود آنان روند گذر زمان را بهتر درك مي‌كنند (سعادتمند، 1387: 6؛ هيل، 1334: 37ـ39). به عنوان مثال، آموزگاران و معلمان مي‌توانند با نشان دادن يادگارها و اسباب بازي‌های دوران كودكي شان به دانش‌آموزان، از مخاطبان بخواهند به مقايسه تطبيقي اسباب بازي‌های جديد با اسباب بازي‌های قديمي بپردازند. ضمن اهتمام به اين موضوع، شايسته است بچه‌ها از اهميت و ارزش حفظ و نگه داري وسايل قديمي و آثار به جاي مانده از پيشينيان آگاه گردند.

 5ـ پوشاك در گذر زمان

يكي ديگر از نيازهاي اوليه انسان، پوشاك و لباس است. بايد كودكان و نوجوانان را با انواع لباس‌ها (اعم از كلاه، كفش و لباس) آشنا سازيم و به آنها توضيح دهيم كه پوشش و لباس مردم نقاط مختلف، به علت شرايط متفاوت آب و هوايي و مسائل فرهنگي هر منطقه، متفاوت بوده است (استریبلینگ، 1385: 65ـ70). به عنوان مثال ساكنان نواحي قطبي (اسكيموها) به علت سرماي هوا، از لباس‌های گرم استفاده مي‌كرده‌اند. براي درك روند تاريخي تغيير پوشاك، مي‌توانيم تصوير لباس مردم ايران در دوره‌های مختلف را به دانش‌آموزان نشان دهيم تا آنها متوجه تفاوت‌های ظاهري لباس‌ها شوند. همچنين بايد از نوع و جنس اين لباس‌ها صحبت كنيم، تا دانش‌آموزان متوجه تفاوت جنس و شيوه تهيه لباس‌ها در گذشته و زمان حال شوند.

6ـ پول و داد و ستد

روش ديگر علاقه‌مند ساختن كودكان و نوجوانان به تاريخ، بيان تاريخچه و چگونگي ايجاد و رواج پول است. حتي گفته‌اند كه سكه‌شناسي براي تاريخ، حكم علم كمكي را دارد (ژان بابلون، 414). بدون شك در اين زمينه، سؤالات بي شماري در ذهن مخاطبان وجود دارد. قبل از اختراع پول، مردم براي داد و ستد كالاهاي مورد نياز خود چه مي‌كردند؟ داد و ستدهاي ابتدايي و كالا با كالا، چه مشكلاتي داشت؟ چه قومي براي اولين بار، پول را اختراع كرد؟ پول‌های اوليه، چه شكلي و از چه جنسي بودند؟ از چه وسايلي براي تهيه آنها استفاده مي‌شد؟ مراحل ساخت سكه در ضرابخانه، چه بود؟ مندرجات و اشكال سكه‌ها، شامل چه مطالبي بود؟ چگونه اسكناس ايجاد شد؟ و چه تغييراتي پيدا كرد؟ براي اينكه دانش‌آموزان تصور مناسبي از اين وسايل پيدا كنند، بهتر است به كمك عكس يا مولاژ (بدل) سكه‌ها، نوشته‌های روي آنها و اشكال مختلف را به آنها نشان دهيم و تغييرات ظاهري سكه‌ها و جنس آنها را در نقاط مختلف جهان براي آنان تبيين كنيم.

7ـ تغيير فكر و جسم انسان

از ديگر شيوه‌های تبيين و شرح مسئله گذشت زمان، اين است كه موضوع سير زمان را از طريق تعقيب رشد جسمي و فكري خود دانش‌آموزان (گذر عمر) دنبال كنيم. اين شيوه، هم براي دانش‌آموزان جذابيت خاصي دارد و هم به راحتي قابل اجراست (استریبلینگ، 1385: 72ـ74). در اين راستا لازم است دانش‌آموزان ابتدا با تقويم و مفاهيم روز، ماه و سال آشنا گردند؛ و سپس به كمك والدين خود، حوادث مهم زندگي شان (روز تولد) را در تقويم مشخص نمايند. بديهي است كه يادآوري بعضي از موارد زندگي دانش‌آموزان (مثلا اين كه در چه روزي براي اولين بار كلمه مامان را به زبان آورده و يا در چند ماهگي راه افتاده است) علاوه بر جنبه آموزش تاريخ، موجب تقويت انديشه‌های اخلاقي ـ انساني مخاطبان مي‌گردد. همچنين مي‌توان مسئله گذشت زمان و تغييرات حاصله از آن را از طريق توجه دادن دانش‌آموزان به عكس چهره افراد مختلف، ترسيم و نشان داد. براي اينكه اين مسئله جذابيت لازم را براي آنها داشته باشد، مي‌توان از عكس‌های نزديكان‌شان (مثلا مادر بزرگ يا پدر بزرگ دانش‌آموزان) استفاده كرد. براي اين كار، ابتدا بايد عكس‌های مناسب و كافي تهيه شود و سپس از دانش‌آموزان خواست كه عكس‌های سنين مختلف را با هم مقايسه كنند و تغييراتي كه در چهره آنها ايجاد شده را مورد توجه قرار دهند.

8ـ تغذيه در گذر زمان

مي‌توان دانش‌آموزان را با يكي ديگر از نيازهاي اوليه انسان (خوراك) آشنا ساخت و روند تهيه و تأمين خوراك انسان‌ها در گذشته را براي آنها توضيح داد. تبيين اين موضوع، علاوه بر بعد آموزش تاريخ و تحريك علاقه بچه‌ها به يادگيري تاريخ، موجبات تقويت حس قدرشناسي مخاطبان را فراهم خواهد نمود (هيل، 1334: 68ـ71). اينكه انسان‌ها چگونه و در كجاها با كاشت غلات آشنا شدند و در گذشته چگونه آن را مصرف مي‌كردند؟ در حال حاضر غلات در كجا و چگونه تهيه مي‌شوند و چه مسيري را طي مي‌كنند تا به بازار مصرف برسند؟ چه مدت طول مي‌كشد تا محصول گندم به عمل آيد و چگونه سر از نانوايي‌ها در مي‌آورد؟ براي تهيه نان، چه كارهايي در گذشته و حالا صورت مي‌گيرد و از چه وسايلي براي پخت نان استفاده مي‌شده و مي‌شود؟ شيوه‌های پخت نان در نواحي و مناطق مختلف در گذشته و حال به چه شكل بوده و تفاوت‌ها تحت تاثير چه عواملي ايجاد شده اند؟ شيوه تهيه و پخت نان نسبت به گذشته چه تغييري كرده است؟ نقش و جايگاه كشاورزي و كشاورزان در زندگي گذشته و حال انسان‌ها چيست؟ از طريق درگير كردن ذهن مخاطبان با اين مقولات و پرسش‌ها، از يك سو دانش‌آموزان با زحماتي كه براي تهيه اين محصولات كشيده شده آشنا مي‌شوند، و از طرف ديگر به تفاوت‌های ايجاد شده در شيوه‌های تأمين غذاي انسان آشنا مي‌شوند.

9ـ گروه‌های قومي و زباني

از خصيصه‌های بارز تاريخ ايران، حضور ديرينه و مستمر عناصر مختلف قومي در ايجاد و تكامل فرهنگ و تمدن ايراني است (شعباني، 1385: 180ـ181). با توجه به اين امر، مي‌توان از رهگذر آشنا ساختن دانش‌آموزان با پيشينه گروه‌های مختلف قومي و زباني كشور (و احياناً جهان) و بيان خصوصيات و ويژگي‌های خاص اين گروه‌ها و اقوام، موجبات افزون شدن علاقه دانش‌آموزان به تاريخ را فراهم نمود. در اين زمينه مي‌توان(به كمك عكس و فيلم) تفاوت‌های ظاهري اقوام و افراد را براي مخاطبان بيان كرد و علت به وجود آمدن اين تفاوت‌ها را براي آنها توضيح داد. بهتر است در ضمن تبيين اين مطالب، از دانش‌آموزان خواسته شود كه براي تمام اقوام و گروه‌های انساني احترام قايل شوند. علاوه بر اين، براي درك بيشتر سابقه و گذشته مردمان و اقوام كشور، مي‌توان كودكان و نوجوانان را با برخي گويش‌ها و لهجه‌های موجود در مملكت آشنا ساخت. حتي مي‌توان مخاطبان را با چندين واژه مشابه مورد استفاده مردمان ايران و ديگر نقاط جهان ـ مانند: مادر، پدر، برادر، دختر ـ آشنا كرد و دلايل اين امر (داشتن خاستگاه مشترك) را تبيين نمود. اين مطلب، از بعد تلفيق آموزش زبان و تاريخ هم مورد توجه است؛ زيرا كودكان در سنين پايين، استعداد خاصي براي يادگيري زبان دارند.

10ـ پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها

از چيزهايي كه به ملموس ساختن تاريخ براي اطفال و تسهيل فهم اين درس مدد مي‌رساند، بهره بردن مناسب از خاطرات والدين و پدر بزرگ و مادر بزرگ‌ها است (هيل*، 62؛ سعادتمند، 1387: 6). بسياري از كودكان و نوجوانان با پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌هاشان در ارتباط هستند. با توجه به اينكه پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها اطلاعات و تجارب فراواني از گذشته دارند، آموزگاران و معلمان مي‌توانند نهايت استفاده را از اين امكان و فرصت در زمينه آموزش تاريخ ببرند. آموزگاران مي‌توانند با هدايت دانش‌آموزان به نزد پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ (از طريق دادن تحقيق خارج از كلاس)، كوشش كنند مخاطبان با استماع خاطرات ارزشمند پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها، به درك و لمس جنبه‌های مختلف زندگي و تغيير در گذر زمان ـ مانند: چگونگي اوقات فراغت، شيوه معالجه بيماران، جشن‌ها، مراسم عروسي و عزاداري، نحوه پخت غذا، وسايل و ابزار مورد استفاده ـ بپردازند. براي بهره بردن هر چه بيشتر از اين امر، لازم است به جاي طرح چند موضوع يا طرح موارد كلي و عام، براي هر جلسه يك موضوع مشخص و محدود (مانند: چگونگي مراسم خواستگاري و عروسي) انتخاب و مورد توجه قرار گيرد. تهيه گزارش كامل و جذاب دانش‌آموزان در مورد اين موضوع، منوط به آن است كه دانش‌آموزان خوب راهنمايي شوند و كار مورد اشاره را داوطلبانه و در فرصت زماني كافي انجام دهند. براي تشويق كودكان و نوجوانان در اين امر، بهتر است امكان ارائه گزارش برخي از آنان در كلاس مهيا شود.

11ـ تغيير مرزها

از ديگر مسائلي كه در آموزش تاريخ مورد توجه بوده و هست، مسئله مرزهاي تاريخي و حدود و ثغور كشورها در روزگاران گذشته است (شارل ايگونه، 117). با بهره گيري بهينه از برخي دستآوردهاي علم جغرافيا و استفاده از چند اطلس و نقشه تاريخي، مي‌توان به فهم سريع‌تر و پايدارتر موضوع تغيير مكرر قلمرو و مرزهاي ايران در سده‌های گذشته مدد رساند (خيرانديش، 1386: 2ـ3؛ هيل، 1334: 46ـ47). اگر در استفاده از نقشه براي فهم تغيير مرزها به درستي عمل شود، جلسه درس جذاب و مورد علاقه مخاطبان خواهد بود. چنانچه آموزگاران بخواهند چگونگي و دلايل تغيير قلمرو كشور به راحتي و براي هميشه در ذهن مخاطبان جاي گيرد، لازم است يك جلسه كلاس را براي اين امر اختصاص دهند. آنگاه با نصب چند نقشه از قلمرو ايران در دوران گذشته، در كنار نقشه فعلي ايران و همسايگانش، به تبيين تغييرات پيش آمده و دلايل آن بپردازند. براي پرهيز از سردرگمي و خستگي احتمالي مخاطبان، بهتر است به جاي نقشه‌های متعدد دوران قبل، از نقشه چند سلسله مهم حكومتي ايران استفاده كنند. لازم است در هنگام تبيين موضوع، آموزگاران بيان كنند كه بخشي از قلمرو ايران در زمان برخي از اين حكومت‌ها (مثلا هخامنشيان)، اكنون جزء محدوده ايران نيست و در قلمرو كشورهاي ديگر (مانند: عراق، اردن، سوريه، لبنان، فلسطين و.....)واقع شده است. انجام اين شيوه در هنگام آموزش مطالب تاريخ معاصر ـ به ويژه در دوره قاجاريه كه بسياري از بخش‌های تاريخي كشورمان از ايران منتزع شد ـ ضرورت بيشتري دارد. اهمیت استفاده از نقشه در انتقال بخشی از مطالب تاریخی، زمانی روشن‌تر خواهد شد که در نظر آوریم 75% از مطالب آموزشی از راه بصری به مخاطب منتقل می‌گردد (بدری، 1366: 43).

12ـ از گاري تا هواپيما

همانگونه كه اشاره شد بيان مطالبي پيرامون پاره‌اي از مباحث تمدني، هم در علاقه‌مند ساختن دانش‌آموزان به تاريخ نقش دارد و هم به كاستن از نقايص موجود محتواي كتاب‌های درسي مدد مي‌رساند. از جمله مسائلی كه دانش‌آموزان اين مقطع هم با آن سرو كار دارند و هم به آن علاقه دارند، وسايل نقليه است (هيل، 1334: 88ـ101). بي ترديد آشنا ساختن كودكان و نوجوانان با چگونگي ساخت و روند تغيير وسايل نقليه (همراه نشان دادن پاره‌اي عكس)، در علاقه‌مند ساختن آنها به تاريخ نقش موثري دارد. اينكه چرخ چگونه ساخته شد و وسايل نقليه اوليه به چه شكل بوده‌اند و چه تغييراتي را پشت سرگذاشته اند؟ چه زماني و چگونه وسايل نقليه موتوري (ماشين، قطار، هواپيما) ايجاد شده و به شكل امروزي درآمده اند؟ بدون شك گفتن اين چيزها، پاسخ به سؤال‌های ذهني گروهي از دانش‌آموزان كنجكاو هم است.

از ديگر مسائل مورد توجه و ملموس براي دانش‌آموزان، چگونگي مسافرت است. قطعاً مسافرت در روزگاران قديم، متفاوت از حالا بوده است. به عنوان مثال، طول زمان سفر بيشتر بوده است و فاصله تهران – مشهد را ظرف دو ماه طي مي‌كردند. به دليل طولاني شدن زمان سفر، مكان‌های استراحت مسافران در بين راه‌ها (كاروانسراها) از اهميت خاصي برخوردار بودند. گذشته از اين، امنيت و آسايش مسافران، بسيار كمتر از حالا بوده و بيماري و سرقت اموال گريبان بسياري از مسافران را مي‌گرفت. به همين خاطر، مسافرت‌ها مثل حالا زياد نبود. مسافرت‌ها، بين مسافت‌های كوتاه و براي كارهاي ضروري بود. البته سفرهاي زيارتي و حج بود، اما نه به اندازه حالا.

بيان موضوعات مذكور و دعوت از مخاطبان براي مقايسه چگونگي سفر و وسايل نقليه در گذشته و حال، منجر به لمس گذر زمان توسط دانش‌آموزان خواهد شد. در كنار اين مسائل، مي‌توان تا حدودي به بيان تاثيرات اجتماعي و اقتصادي تغيير و پيشرفت وسايل نقليه (مانند فراهم شدن امكان مهاجرت ايراني‌ها به قاره‌های ديگر) هم پرداخت. اما هميشه بايد مواظب حوصله و توان ذهني مخاطبان بود، و از افراط و تفريط پرهيز كرد. موفقيت در انجام مقوله فوق، مستلزم مطالعه كافي معلم و رها شدن از چهارچوب محدود كتاب درسي است.

13ـ هنر و تاريخ

از ابزارها و امكانات در دسترس براي متنوع ساختن فضاي فعلي آموزش تاريخ و برانگيختن علاقه بچه‌ها به اين موضوع، استفاده از قابليت‌های متنوع و فراوان رشته‌های هنري است. از توانمندي‌های هنر، مي‌توان براي نزديك كردن گذشته به حال، عيني ساختن گذشته براي مخاطبان كم سن و سال و پايدار كردن فهم برخي از مفاهيم اساسي تاريخ استفاده نمود. ضرورت و اهميت بهره بردن از هنر براي آموزش تاريخ، زماني روشن‌تر خواهد شد كه در نظر آوريم توان ذهني و خصوصيات روحي كودكان و نوجوانان، با ماهيت خشك و بعضاً انتزاعي تاريخ سازگاري كمي دارد.

يكي از امكانات مهم هنري كه مي‌توان در خدمت آموزش تاريخ قرار داد، فيلم است. با نمايش يك فيلم قديمي و توجه دادن دانش‌آموزان به جزئيات فيلم ـ مانند: پوشاك افراد و امكانات زندگي آنان ـ مي‌توان بچه‌ها را به فضاي گذشته برد و گامي در راستاي عيني ساختن و ملموس نمودن زوايائي از زندگي روزگاران قديم برداشت. در انجام اين امر، هم مي‌توان از فيلم‌های داستاني و هم از فيلم‌های مستند بهره برد (باقلاني، 1386: 26؛ هيل، 1334: 54ـ56؛ بنازاده، 1386: 46ـ48). بهتر است بعد از نمايش اين فيلم، از دانش‌آموزان بخواهيم كه به مقايسه تطبيقي پوشاك و امكانات زندگي روزگاران قديم و حال پرداخته و به بحث پيرامون تفاوت امكانات و شرايط زندگي بپردازند.

از ديگر اقدامات كه مي‌توان در اين زمينه انجام داد، آن است كه دانش‌آموزان را با تاريخ هنر آشنا كنيم و شرح دهيم كه هنر در گذر زمان چه تغييراتي كرده و چه عواملي در بروز اين تغييرات نقش داشته است. مثلا" هنر معماري يا نقاشي در ايران درگذر زمان چه تغييراتي را پشت سر گذاشته است. همچنين مي‌توانيم دانش‌آموزان را با هنرهاي ملي و بومي و صنايع دستي آشنا كنيم و اهميت و ارزش اين آثار را براي آنها شرح دهيم.

علاوه بر اين مي‌توان آموزش پاره‌اي از مطالب را با امكانات هنري تسهيل كرد (هيل، 1334: 86). به عنوان مثال هنگامي كه آموزگاران و معلمان مي‌خواهند موضوع زندگي انسان‌های نخستين را طرح و تبيين كنند، بعد از تدريس دروس مربوطه، مي‌توانند از دانش‌آموزان بخواهند كه يك نقاشي تطبيقي از تغيير وسايل و امكانات زندگي انسان تهيه كنند. آيا اگر به دنبال اين امر، دانش آموزي تصوير يك غار را در كنار يك ساختمان مدرن امروزي نقاشي كرد و به معلم داد، نمي‌توان گفت كه اين دانش آموز تغيير را درك كرده است؟ يا اگر در يك جلسه آموزش تاريخ و هنر را تلفيق كنيم و از دانش‌آموزان بخواهيم كه به نقاشي تصوير يكي از شخصيت‌های كتاب بپردازند، كلاس تاريخ حال و هواي بهتري نمي‌يابد. آيا نمي‌توان با تدارك مقداري خمير مجسمه سازي، از دانش‌آموزان خواست كه يك قلعه قديمي بسازند؟ آيا نمي‌توان از آنان خواست كه با بهره بردن از تصويرهاي كتاب (مانند اهرام مصر) يك كاردستي تاريخي تهيه كنند؟ آيا واقعاً انجام تمام اين كارها، مستلزم امكانات خاصي است كه در مدارس ايران يافت نمي‌شود؟

14ـ بهداشت و درمان

از مسائل مورد توجه دانش‌آموزان در شرايط كنوني، برخورداري يا عدم برخوردار مردم از امكانات بهداشتي و پزشكي است (جوادیان، 1380: 2ـ3). آموزگاران و معلمان مي‌توانند اين موضوع برجسته و بااهميت را، محمل بردن اذهان كودكان و نوجوانان به گذشته نمايند. در اين صورت لازم است معلمان، بعد از بيان اجمالي چگونگي بهداشت و درمان در دوران قديم، از دانش‌آموزان بخواهند كه به مقايسه تطبيقي شرايط گذشته و حال و نيز پيآمدهاي موضوع بپردازند. عملي شدن اين مقايسه، غيرممكن و دشوار نخواهد بود؛ زيرا بعد از تبيين مواردي چون: پايين بودن سطح بهداشت عمومي و خدمات پزشكي روزگاران گذشته، بيماري‌های واگيردار و ناشناخته دنياي قديم و نيز مرگ و ميرهاي فراوان انسان‌ها، خواه ناخواه ذهن دانش‌آموزان به مقايسه تطبيقي امكانات و شرايط زندگي گذشته و حال كشانده مي‌شود. بديهي است كه ارائه اطلاعات تكميلي، مانند: چگونگي انتقال دانش و تجربه پزشكان (فراگيري پزشكي)، داروهاي گياهي مورد استفاده پزشكان، چگونگي تشخيص بيماري‌ها، انواع جراحي‌ها، وسايل مورد استفاده پزشكان، و جايگاه پزشكان در جامعه، به مقايسه تطبيقي كامل‌تر مقوله فوق و درك بهينه تاثير گذر زمان بر شرايط زيست انسان‌ها مي‌انجامد.

15ـ قانون و قضاوت

آگاه ساختن دانش‌آموزان از چگونگي روابط افراد جامعه با حكومت و خودشان در گذشته، كمك موثر و بزرگي به درك وضع فعلي مخاطبان و ايفاي نقش بهينه آنان در جامعه شان خواهد نمود. بنابراين بهتر است در ضمن تدريس كتاب تاریخ، مخاطبان را با سابقه وجوه گونه گون زندگي اجتماعي و فلسفه پيدايي بنيان‌های اساسي و موجود جامعه آشنا سازيم. در اين راستا لازم است كه چرايي شكل گيري و تغيير قوانين و تشكيلات قضائي جوامع انساني و نيز اهميت و نقش قوانين در زندگي گذشته و حال مردمان را بيان كنيم. براي تفهيم ضرورت انطباق قوانين با اوضاع و احوال زندگي انسان‌ها در زمان‌های متفاوت، مي‌توان مخاطبان را به مقايسه تطبيقي برخي از قوانين و ضوابط گذشته و حال فراخواند (استریبلینگ، 1385: 124ـ126). به عنوان مثال، مي‌توان ذهن كودكان و نوجوانان را به مقايسه ميزان دخالت مردمان گذشته و حال در انتخاب حاكمان جلب نمود. از ديگر موارد جالب و مناسب در اين زمينه، بيان نكاتي پيرامون چگونگي محاكمات و دادگاه‌ها در دوران قديم، انواع مجازات‌ها ـ مانند: گچ گرفتن، شقه كردن، سرب مذاب ريختن، در تنور انداختن، زير پاي فيل انداختن ـ چگونگي زندان‌ها، ماموران برقراري نظم و اجراي احكام دادگاه‌ها، چگونگي و ميزان دخالت شاهان در امور قضائي، نقش روحانيون در محاكم و دادگاه‌ها، رواج رويه بست نشستن در برخي مكان‌ها براي فرار از مجازات‌ها و جرائم عمده موجود در آن روزگاران ـ مانند: قتل، دزدي، شورش عليه حكومت، اختلاس و رشوه گرفتن، مسائل غيراخلاقي ـ است. بيان صرف وضع گذشته، ممكن است براي دانش‌آموزان خسته كننده و كم فايده باشد، اگر به دنبال برجسته كردن «گذر زمان و تغيير» هستيم، بايد بيان مطالب به گونه‌اي باشد كه ذهن مخاطبان همزمان متوجه وضع فعلي هم باشد.

16ـ كار در گذر زمان

از ديگر مقولات مناسب براي جلب توجه و علاقه كودكان و نوجوانان به تاريخ، بيان چگونگي كار در طول قرون گذشته است. در ابتدا براي فراهم ساختن مقدمات ورود به بحث، لازم است آموزگاران مخاطبان را با ارزش و فوايد كار آشنا نمايند. برايشان توضيح دهند كه كار در جامعه منجر به عرضه خدمات فراواني مي‌شود كه همه افراد از آن بهره‌مند مي‌گردند. آنگاه در باره مشاغل مختلف در گذشته و حال، صحبت كنند و تأثير و نقش پيدايي و گسترش مشاغل مختلف در جامعه را بيان نمايند. بديهي است كه بيان تاريخچه كار، بدون توجه به تغيير شرايط، امكانات و شيوه زندگي انسان‌ها ممكن نخواهد بود. اگر در جريان ذكر اين موضوع به درستي و كامل عمل شود، دانش‌آموزان نه تنها با روند رو به گسترش و متنوع كار انسان‌ها آشنا مي‌شوند، بلكه توان ترسيم كلي چشم انداز آينده اين مقوله را هم پيدا خواهند نمود (استریبلینگ، 1385: 116ـ123). بهتر است آموزگاران و معلمان هنگام بيان چگونگي و روند تغييرات ايجاد شده در كارهاي عمده (مانند: كشاورزي، دامداري، صنعت، بازرگاني)، دانش‌آموزان را متوجه تمام جوانب موضوع بنمايند. به عبارت ديگر، در ضمن طرح مطالب بگويند كه گرچه با گذر زمان و پيدايي اختراعات و پيشرفت‌های متعدد، كارهاي موجود در جوامع انساني دگرگون شده و از سادگي و سختي به پيچيدگي درآمده‌اند؛ از سوي ديگر اين تغيير و دگرگوني، جوانب مثبت و منفي قابل توجهي براي انسان‌ها داشته و دارد. به عنوان مثال: در تبيين پيدايي كار‌های موجود در كارخانه‌های صنعتي، پيآمدهاي مثبت اين مقوله را در كنار تأثيرات منفي كارهاي صنعتي بر زندگي انسان بيان نمايند. بديهي است در جريان اين امر، توجه خاصي به كارهاي وابسته به حكومت و نيز نقش و موضع حكومت‌ها در قبال كارها داشته باشند.

17ـ تاريخ خانواده

موفقيت و شادابي كلاس تاريخ برای کودکان و نوجوانان، تا حدي وابسته به آن است كه آموزگاران و معلمان در هنگام تبیین بعضی موضوعات تاریخی، فراگیرندگان را ماهرانه و سنجیده از حال به گذشته برگردانند. یعنی، بعضی از مطالب تاريخي را از طريق جلب توجه مخاطبان به پيشينه مسائل و موضوعات زندگي روزمره و چيزهاي ملموس، تعلیم و آموزش دهند (هيل، 62ـ64؛ اتحادیه، 1384: 8ـ10). توفيق در اين امر، علي رغم غير معمول بودن، چندان مشكل و دور از دسترس نيست؛ آموزگاران ساعي و خوش ذوق يقين داشته باشند كه با تأمل كافي و برنامه ريزي دقيق، مي‌توان از اين راهبرد براي افزايش بازدهي كلاس‌های تاريخ استفاده فراوان كرد. بدون ترديد يكي از مقولات ملموس و مورد علاقه دانش‌آموزان، تاريخچه خانواده است (سعادتمند: 1387، 6؛ هيل، 1334: 34و66ـ67). بهتر است در اين جا، دو كار مورد توجه معلمان قرار گيرد:

 اول: آموزگاران با پرسش‌هايي دقيق و بهره‌مندي از شيوه‌های مناسب آموزش (مانند: پرسش و پاسخ، مباحثه و كار گروهي)، به صورت اجمالي به تاريخچه خانواده و تغييرات ايجاد شده در اين مقوله بپردازند. در اين راستا بهتر است ابتدا، به بيان مطالبي در مورد وضع خانواده در سده‌های آغازين زندگي انسان پرداخته شود. آنگاه در ضمن بيان كلي تغييرات ايجاد شده در زندگي بشر، به تبيين تغيير نحوه زندگي خانواده اهتمام گردد. بديهي است كه استفاده از تصويرهاي مناسب و مرتبط، بر جذابيت و كارآمدي كلاس تاريخ خواهد افزود (هيل، 1334: 45). آموزگاران توجه داشته باشند كه تامل روي برخي مسائل مورد علاقه مخاطبان، مانند: چگونگي ازدواج و طلاق، تعداد فرزندان، اجبار تمام اعضاي خانواده به كار در مزرعه، آسيب ديدن زنان و كودكان در جنگ‌های متعدد روزگاران گذشته، امكانات و وسايل زندگي خانواده‌ها، چگونگي تامين معيشت خانواده‌ها، علاقه خانواده‌های فاميل به سكونت و زندگي در كنار يكديگر، علاقه فرزندان به يادگيري حرفه و شغل پدران شان، موجب برانگيختن ذوق و علاقه دانش‌آموزان به تاريخ خواهد شد.

دوم: همزمان با بهره بردن از موقعيت‌های ممكن برنامه آموزشي مدرسه براي طرح مطالب فوق، لازم است دانش‌آموزان درگير جستجوي تنظيم تاريخچه خانواده خودشان هم بشوند (هيل، 1334: 66ـ67). راه حل اين امر، بسيار ساده است: يعني دادن تحقيق خارج از كلاس؛ البته شرط كاميابي در اين امر، راهنمايي به موقع و كافي مخاطبان است. ممكن است در نظر گرفتن تمام جنبه‌های مقوله كلي خانواده براي دانش‌آموزان سنگين و خسته كننده باشد؛ در اين صورت بهتر است، اين امر كلي را در قالب چند فعاليت تحقيقي كوچك و منطبق با توان و وقت مخاطبان طراحي و تعقيب نمود. مانند: تهيه شجره نامه خانواده پدري يا مادري دانش‌آموزان؛ تهيه گزارش در مورد مراسم ازدواج پدر بزرگ و مادر بزرگ دانش‌آموزان؛ مشكلات و محاسن زندگي چندين خانواده فاميل در كنار يكديگر در قديم‌الايام (زمان پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها)؛ چگونگي ديد و بازديد‌های فاميلي در قديم‌الايام و حال، سرگرمي‌های خانواده‌های آن موقع و اکنون.

18ـ جنگ و صلح

جنگ، از قديم الايام تاكنون، از عناصر ثابت تاريخ جهان بوده و كمتر سرزميني را مي‌توان نام برد كه شاهد جنگ‌های كوچك و بزرگ داخلي يا خارجي نبوده است (دورانت، 1385: 115). با توجه به اين امر، مي‌توان از جنگ و صلح به عنوان يك نمونه محسوس و ملموس براي فهماندن «گذر زمان و تغيير» بهره برد (هيل، 1334: 142). بدون شك مخاطبان كم سن و سال در طول زندگي شان،اخبار زيادي از اين مقوله مي‌شنوند. گذشته از اين، موضوع جنگ و صلح مورد توجه دانش‌آموزان است. اگر بخواهيم اين مسئله را بهانه توجه دادن مخاطبان به تاريخ و درك گذر زمان قرار دهيم، بايد به تمام ابعاد موضوع بپردازيم. مطمئنا پيرامون اين موضوع مهم تاريخ بشر، يا سوالات بسياري در ذهن دانش‌آموزان وجود دارد و يا با زحمت كم مي‌توان ذهن آنان را درگير پرسش‌های بي شمار كرد. بديهي است كه هدف اصلي از طرح پرسش در انديشه و ذهن مخاطبان، فراهم شدن فرصت و بستر براي بردن دانش‌آموزان به گذشته و درك تغيرات است. اينكه ابزارهاي جنگ در گذشته (شمشير، كمان، و..)، چه تفاوتي با وسايل و ابزارهاي امروزي (تفنگ، نارنجك، مين، بمب، و...) دارد؛ امكاناتي كه در قديم‌الايام براي جابجايي جنگجويان و سپاهيان و نيز حمل اثاثيه مورد نياز جنگ استفاده مي‌شد (اسب، شتر، قاطر، الاغ)، با امكانات امروز (ماشين، هواپيما، زره پوش، نفربر، تانك) چه تفاوتي دارند. آيا با به وجود آمدن امكانات جديد، جنگ‌ها بهتر شده يا بدتر؟ آيا اختراع وسايل جديد جنگيدن، باعث افزايش تعداد جنگ‌ها شده است؟ از نظر رقم هزينه‌های جنگ و شيوه‌های تامين منابع مالي آن، وضع چقدر فرق كرده است؟ تعداد جنگجويان، چي كمتر شده يا بيشتر؟ آيا در جنگ‌های گذشته، همه گروه‌های مردم (كشاورز، بازاري، صنعتگر، فرهنگي، و...) شركت مي‌كردند؟ در جنگ‌های کنونی چي؟در جنگ‌های گذشته، چه كساني بيشتر از بقيه آسيب مي‌ديدند؟ در جنگ‌های حالا چي؟ شيوه رفتار با اسراي جنگ چگونه بود؟ در دوران قديم طريقه فتح قلعه‌های مستحكم، چگونه بود؟ خندق دور قلعه‌ها چگونه حفر مي‌شد، و چه كمكي به جنگجويان مي‌كرد؟ اصلا دليل شروع جنگ‌های گذشته و حال، با هم تفاوت دارد؟ همچنين در گذشته، جنگ‌ها چقدر طول مي‌كشيد و طرفين چگونه راضي به صلح مي‌شدند؟ اين روند حالا، تغييري كرده است؟.

 آموزگاران محترم بايد ضمن طرح مباحث مورد اشاره، زيان‌های فراوان مادي و معنوي جنگ ميان انسان‌ها را به دانش‌آموزان گوشزد كرده و به اين ترتيب انگيزه صلح طلبي آنان را تقويت نمايند. البته لازم است به پرورش روحيه دفاع از آرمان‌ها و كشور هم، در جاي خود و به اندازه، عنايت شود. براي تفهيم هرچه بهتر موضوعات مورد اشاره، مي‌توان از عكس، فيلم، خاطرات و آمار و برخي كتاب‌های تصويري پيرامون اسلحه و جنگ افزار (مانند: فاولر، 1382) استفاده نمود.

19ـ ارتباطات

از جمله وسايلي كه در هر خانه‌اي وجود دارد و مورد توجه و علاقه دانش‌آموزان دوره ابتدايي است، انواع و اقسام وسايل ارتباطات است (جوادیان، 1380: 16ـ17). حداقل وسايلي چون: راديو، تلويزيون و تلفن براي بيشتر بچه‌ها شناخته شده و مورد استفاده است. آموزگاران محترم مي‌توانند با بردن دانش‌آموزان به سمت بيان مزايا و فوايد امكانات ارتباطي امروزين، از آنان بخواهند كه به بيان مشكلات انسان‌ها در زمان‌هايي بپردازند كه هنوز اين امكانات اختراع و توليد نشده بود. سعي كنيد هنگام پياده كردن شيوه‌های مورد اشاره در اين مجموعه مقالات، از رويكرد رسمي و خشك آموزش فاصله گرفته و با مخاطبان انس و الفت پيدا نمائيد. به عنوان نمونه: راستي بچه‌ها، شماره تلفن خونه تون حفظيد؟ مي‌تونيد بگيد كه تلفن، چه فايده‌اي براي انسان داره؟ آيا اگر تلفن وجود نداشت، مي‌شد خيلي زود آتش نشاني يا اورژانس بيمارستان را خبر كرد؟ يا اگر تلفن وجود نداشت، چه جوري از حال دايي جان و خاله جان كه تو شهرهاي ديگه هستند باخبر مي‌شديد؟ خوب بچه‌ها، تلويزيون به چه درد مي‌خوره؟ آيا تا حالا فكر كردين كه اگه تلويزيون نداشتيد، چه جوري از تعطيلي مدرسه باخبر مي‌شديد؟ اصلا اگه تلويزيون نداشتيد، وقت‌های بيكاري تون چگونه سپري مي‌كرديد؟ راستي، بچه‌های زمان‌های اون دور دورا كه تلويزيون نداشتند، حوصله شون سر نمي‌رفت؟ مي‌دونين كه قديم قديما، مردم از حال بعضي فاميل‌هاشون خيلي دير باخبر مي‌شدند؟ شنيديد كه پستچي‌های قديم، دو ماه طول مي‌كشيد كه يك نامه رو از مشهد به تهران مي‌بردند؟ مي‌دونيد كه قديم قديما، خبر حمله دشمنان به مرزهاي ايران بعد از يك ماه به پايتخت مي‌رسيد؟خوب بچه‌ها حالا بگيد ببينم، الآن وسايل ارتباط آدم‌ها با هم بهتر شده يا بدتر؟ آيا اين تغييرات، يك دفعه به وجود آمده؟ مي‌دونين چه كساني، تلفن و تلويزيون را درست كردند؟. بهتر است آموزگاران محترم ضمن بيان مخترعان برخي از اين وسايل، به مخاطبان بفهمانند كه زندگي راحت آنان و امكانات و وسايلي كه استفاده مي‌كنند، حاصل زحمات انسان‌های مختلف جاي جاي كره زمين است؛ به عبارت ديگر، به اين بهانه دانش‌آموزان را متوجه ضرورت احترام به ساير ملت‌ها بنمايند.

20ـ تقويم و تعطيلات

گاه‌شماري و تقويم، ارتباط تنگاتنگي با آموزش تاريخ دارد و از قديم الايام مورد توجه ايرانيان و ديگر ملل جهان قرار داشته است (عبداللهي، 1366: 9ـ25؛ كوردولياني، 1370: 65ـ86). با توجه به اهميت تعيين تاريخ وقايع گذشته در علم تاريخ، بايد با شيوه‌های ساده و جذاب، توجه بچه‌ها به چيستي و اهميت تقويم و گاه شماري را جلب نمود. براي انجام اين امر، بهتر است از چيزهاي ساده شروع كرد. معمولا بچه‌ها به روزهاي تعطيل، خيلي توجه دارند. خوب است از اين امر، براي پيشبرد آموزش تاريخ بهره برداري نمائيم؛ يعني يك جلسه آموزش را به تعطيلات پيش بيني شده در تقويم سالانه و چرايي اين تعطيلات اختصاص دهيم. به اين ترتيب دانش‌آموزان با روزها و جشن‌های مهم و تاريخي كشور آشنا مي‌گردند، و ارزش و اهميت مناسبت‌های مهم سال را متوجه مي‌شوند؛ به تبع اين شناخت، حس توجه و احترام دانش‌آموزان به ارزش‌ها و شخصيت‌های ملي و مذهبي جلب و تقويت مي‌گردد. بهتر است در ضمن بيان دلايل اين مناسبت‌ها در تقويم، به اجمال در مورد بعضي از حوادث مهم مذهبي و ملي سخن بگوئيد. همچنين زندگي و كارهاي مهم شخصيت‌های تاريخي كشور را معرفي كنيد، و نقش و تاثير اقدامات آنان بر سرنوشت جامعه خودمان را بيان كنيد. براي تكميل اهداف اين فعاليت مي‌توانيد، دانش‌آموزان را از طريق تحقيق‌های كوچك به خانواده‌ها و نيز ساير كتاب‌های درسي ارجاع داد.

علاوه بر اين مي‌توانيد از دانش‌آموزان بخواهيد با گوش دادن به اخبار راديو و تلويزيون و يا خواندن روزنامه، حوادث مهم سياسي داخل كشور و جهان را مورد توجه قرار داده و (در جلسه بعد كلاس) به بيان نظرات خود در مورد آن‌ها بپردازند. مطمئنا اين امر، گذشته از اين كه مخاطبان را با حوادث و شخصيت‌های مهم كشور و جهان آشنا مي‌نمايد، در تقويت قوه تعقل و تفكر آنان، و نيز پرورش اوليهتوان ذهني و قوه استنباط و تحليل دانش‌آموزان پيرامون وقايع و حوادث تاريخي (كه از جمله اهداف آموزش تاريخ است) موثر است. بهتر است هنگام پرداختن به فعاليت اخيرالذكر، به دانش‌آموزان يادآوري شود كه همين مسايل در آينده، بخشي از تاريخ بشر را تشكيل مي‌دهند.

21ـ موزه

از ديگر راهكارهاي مفيد و موثر برای علاقه‌مند ساختن بچه‌ها به تاريخ، بردن آنها به موزه است. حضور كودكان و نوجوانان در موزه‌ها، زمينه و اسباب تجسم عيني برخي از مسائل تاريخي را فراهم ساخته و به فهم سريع و پايدار پاره‌اي از مطالب تاريخي مدد مي‌رساند. به عنوان مثال، چنانچه دانش آموز يك ماشين قديمي و يا يك چرخ را در موزه ببيند، راحت‌تر به سير پيدايي و تكامل دوچرخه و ماشين پي خواهد برد. همچنين با ديدن عكس‌های قديمي، موضوع تغيير تدريجي شكل و جنس لباس‌ها يا ساختمان‌ها و ظروف را مي‌فهمد. به واسطه تأثير قابل توجه موزه در ايجاد علاقه دانش‌آموزان به درس تاريخ، همواره صاحب نظران آموزش تاريخ بر اهميت اين امر تاكيد ورزيده‌اند (روح الاميني، 1385: 4ـ7؛ کیوان، 1385: 21ـ22).

با وجود اهميت و جايگاه بالاي بازديد از موزه در آموزش تاريخ، بايد گفت كه ميزان دسترسي آموزگاران و معلمان به اين امكان، متفاوت است. آموزگاران و معلمان تهران، مي‌توانند با بردن دانش‌آموزان به موزه‌های متعدد موجود در پايتخت ـ مانند: «موزه تماشاگه تاريخ»، «موزه شهدا» و «موزه پزشكي» ـ موضوع تأثير گذر زمان بر ابعاد و جنبه‌های مختلف زندگي را براي مخاطبان به صورت محسوس درآورند. آموزگاران و معلمان مراكز استان‌ها و نيز برخي شهرهاي ديگر نيز، مي‌توانند با بردن بچه‌ها به موزه‌های كوچك موجود در زادگاه دانش‌آموزان، هم موضوع گذر زمان و تغيير و هم احساس خودباوري و تعلق خاطر به زادگاه را در مخاطبان تقويت نمايند (متقي، 1385: 57ـ58). در مقابل، معلماني كه در روستاها و شهرهاي كوچك مشغول فعاليت هستند، از اين قبيل امكانات محروم هستند.

22ـ نمایشنامه

اجرای تئاتر و بازی‌های نمایشی که توسط خود کودکان اجرا می‌گردد، علاوه بر فراهم کردن اسباب انبساط خاطر بچه‌ها، موجب تقویت علاقه کودکان و نوجوانان به تاریخ و ماندگاری موضوع نمایش در ذهن آنها می‌شود (روح الاميني، 1386: 11ـ14؛ هيل، 1334: 82ـ83). با اجرای نمایشنامه‌های جذاب و کوتاه تاریخی و دادن نقش‌های نمایشی به کودکان، می‌توان بچه‌ها را در جایگاه و فضای تاریخی برخی از شخصیت‌ها و قهرمانان مشهور روزگاران پیشین قرار داده و یاریگر آنها در بازسازی ذهنی تاریخ و تصور کردن بخشی از زندگی انسان‌های درگذشته گردید. از طریق اجرای نمایشنامه‌های تاریخی، می‌توان قوه تخیل بچه‌ها را تقویت نموده و با کشاندن آنها به فضای تاریخ، زمینه فهم راحت‌تر برخی از موضوعات انتزاعی تاریخ را فراهم نمود (کیوان، 1385: 22ـ23؛ رامبد، 1385: 30). موضوع نمایشنامه‌های تاریخی، می‌تواند وقایع مهم تاریخی یا زندگی شخصیت‌های معروف باشد. دقت در استفاده از برخی از نمادها و امکانات زندگی ایام قدیم و لباس‌های قدیمی و رعایت تقریبی فرم ظاهری شخصیت‌های روزگاران گذشته، علاوه بر افزودن بر شور و حال نمایش و سهولت در بردن دانش آموز به فضای تاریخی، بستر فهم سریع و راحت تفاوت‌های زندگی امروز و گذشته و نیز چگونگی برخی تغییرات صورت گرفته در زندگی سیاسی و اجتماعی و اقتصادی انسان‌ها را هموار می‌سازد.

23ـ قصه‌گویی

با بهره بردن از علاقه وافر بچه‌ها به قصه و نیز استفاده مدبرانه از قابلیت‌های نهفته در داستان‌های جذاب و ساده تاریخی، هم می‌توان دانش و تجربه تاریخی کودکان را افزایش داد و هم برخی از جنبه‌های ایام قدیم و بخشی از زندگی شخصیت‌های درگذشته را برای کودکان ملموس و عینی ساخت (رامبد، 1385: 29ـ30؛ هيل، 1334: 53و63؛ طبيبيان، 1387: 4ـ6). با توجه به خصوصیات روحی و شخصیتی کودکان و نوجوانان، قصه گویی جذاب و حساب شده می‌تواند قوه تخیل بچه‌ها را به کار انداخته و یاریگر آنها در درک بهتر گذر زمان و فهم مسائل تاریخی باشد (نوروزی، 1382: 14). بهتر است قصه‌های مورد استفاده، واقعی بوده و از نظر ساختاری، شخصیت محور یا واقعه محور باشند. استفاده از بعضی ابزارها در ضمن بیان برخی داستان‌ها و قصه‌های تاریخی، مانند: نقشه‌های تاریخی، کمک موثری به تحريك قوه تخيل كودك و كمك به او براي مجسم ساختن پاره‌ای از موضوعات و مسائل تاریخی می‌نماید (هيل، 1334: 47). آموزگاران و معلمان در هنگام قصه گویی، باید به بیان ساده، شیرین و بانشاط قصه توجه نمایند. همچنین با تغییر متوازن آهنگ صدا و حرکات حساب شده دست‌ها و صورت، اسباب توجه کافی کودکان و نوجوانان به قصه را فراهم سازند.

24ـ نمایشگاه

برپائی نمایشگاه‌های تاریخی در مدارس، گامی مهم و مفید در افزایش علاقه بچه‌ها به تاریخ و نیز فراهم ساختن زمینه لمس برخی از تغییر و تحولات تاریخی می‌باشد (سالمی، 1385: 49ـ50؛ باقلاني، 1386: 26؛ هيل، 1334: 85ـ86). برای ایجاد این قبیل نمایشگاه، می‌توان از عکس، نقشه، ماکت، وسایل قدیمی موجود در خانه‌ها استفاده نمود. یکی از نمایشگاه‌های تاریخی که می‌توان با همکاری خانواده‌ها برپا نمود، نمایشگاه ابزارها و وسایل زندگی است از طریق برپايي این نمايشگاه وسايل و ابزارهاي قديمي، دانش‌آموزان با وسايلي كه در گذشته مورد استفاده بوده، آشنا می‌شوند. کودکان با دیدن این نمایشگاه، می‌توانند چگونگي (جنس، رنگ، شكل) وسايل قديمي را با وسايل جديد مقايسه كرده و مسئله گذشت زمان و تغييرات حاصله از آن را درك كنند. افزون بر این، می‌توان با ساخت ماکت قلعه‌ها و بناهای تاریخی و آرامگاه شخصیت‌های مشهور، محور موضوعی نمایشگاه و نیز جهت یادگیری کودکان و نوجوانان را به سمت و سوی مسائل تمدني و فرهنگي سوق داد.

25ـ گردش علمی

بردن بچه‌ها به محله‌ها و فضاهای تاریخی، افزون بر ایجاد تنوع و افزایش علاقه به درس تاریخ، می‌تواند برخی از مطالب انتزاعی تاریخی را به صورت عینی و ملموس درآورد. بازدید از مکان‌های تاریخی، می‌تواند به مثابه ابزارها و حلقه‌های اتصال ذهن کودکان و نوجوانان به دنیای گذشته باشد. در ضمن گردش‌های علمی، با سوار کردن بچه‌ها بر اسب خیال و نیز جلب توجه بچه‌ها به برخی زوایای هنری و معماری موجود در بناهای برجای مانده، می‌توان بعضی از جنبه‌های تمدنی روزگاران گذشته را ملموس و برجسته ساخت. با بردن دانش‌آموزان به فضای بیرون از دیوار تنگ کلاس درس و بیان جذاب و شیرین مباحث هنری و تاریخی مرتبط با بناهای تاریخی موجود در زادگاه مخاطبان یا آثار موجود در شهرهای مهم تاریخی کشور، می‌توان شیرینی تاریخ را به بچه‌ها چشانید و احساس خودباوری را در آنان تقویت نمود. بیان سنجیده و پرشور آموزگاران و معلمان در هنگام بازدید دانش‌آموزان از مکان‌های تاریخی، می‌تواند قوه تخیل آنان را برانگیخته و احساس زندگی در دنیای گذشته را در فکر و ذهن بچه‌ها زنده نماید. فایده دیگر بازدید حساب شده کودکان و نوجوانان از مراکز و بناهای تاریخی، آن است که علاقه بچه‌ها برای حفاظت از میراث‌های فرهنگی را دوچندان می‌سازد (احمدی، 1385: 50ـ51).

ج ـ برخي فعاليت‌های قابل اجرا در درس تاريخ

• نقاشي مقايسه‌اي از شرايط و امكانات زندگي انسان‌های نخستين با امكانات و ابزارهاي كنوني انسانها
• نوشتن زندگي نامه پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها
• مقايسه امكانات و شرايط زندگي گذشته و حال از زبان پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها
• تحقيق در خصوص چگونگي برگزاري اعياد و جشن‌ها در گذشته، از زبان پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها
• تحقيق در مورد بازي‌های قديمي، از زبان پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها
• تحقيق در مورد افسانه‌های قديمي، از زبان پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها
• تحقيق در مورد چگونگي زندگي در دوران پهلوي، از زبان پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها
• تحقيق در مورد حوادث انقلاب در شهرها، از زبان پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها
• تحقيق در مورد جنگ ايران و عراق،از زبان پدرها، مادرها،پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها
• تحقيق در مورد زندگي نامه شهدا و اسراي جنگ ايران و عراق
• آوردن يك وسيله قديمي منزل به مدرسه
• آوردن عكس‌های قديمي خانوادگي به مدرسه
• تحقيق در مورد كشورهاي سازنده وسايل زندگي كنوني
• تهيه نمودار زندگي دانش آموز
• تهيه نمودار مناسبت‌های مهم سال
• تهيه شجره نامه خانوادگي دانش آموز
• تهيه كاردستي از بعضي آثار تاريخي (اهرام مصر، و...)
• تهيه آلبوم عكس‌های قديمي خانوادگي
• تهيه آلبوم پول‌های قديمي
• تهيه آلبوم عكس آثار و بناهاي تاريخي
• تهيه دفترچه خاطرات
• تهيه گزارش از عزاداري‌های محرم (به ويژه تاسوعا و عاشورا)
• تهيه گزارش سفر
• نوشتن يك انشاء در مورد تفاوت‌ها، محاسن و معايب وسايل حمل و نقل در روزگاران خيلي قديم و حالا
• دعوت از افراد مسن محل براي بيان شفاهي چگونگي زندگي، تحصيل، سفر، معالجه در ايام قديم
• مقايسه نقشه قلمرو ايران در يكي از دوره‌های تاريخي با قلمرو فعلي ايران، و بيان تفاوت‌های ايجاد شده
• تهيه گزارش بازديد از اماكن تاريخي
• تهيه گزارش بازديد از موزه
• تحقيق در مورد تاريخ روستا و شهر خود
• تحقيق در مورد تاريخچه خانواده خود
• تحقيق در مورد تاریخچه مدرسه خود

ج ـ برخي ابزارهاي مورد استفاده در آموزش تاريخ

نتيجه‌گيري

علي‌رغم وجود مشكلات و موانع قابل توجه بر سر راه آموزش بهينه تاريخ، دست آموزگاران و معلمان علاقه‌مند و خوش ذوق براي بهبود نسبي فرآيند يادهي ـ يادگيري تاريخ بسته نيست. شروع حركت در اين زمينه، مستلزم آن است كه به اهميت آموزش تاريخ باور داشته و بپذيريم خواندن تاريخ مي‌تواند در زندگي حال و آينده بچه‌ها منشاء فايده و اثر باشد. بعد از پذيرش اين حقيقت و يافتن انگيزه‌های لازم و كافي براي تحول در آموزش تاريخ، آموزگاران و معلمان بايد به دنبال بررسي راه‌های ممكن جهت دور شدن از وضع فعلي و حركت به سمت جايگاه برتر آموزش اين درس باشند. بديهي است كه اين امر با مطالعه مقالات و كتاب‌های عمومي (مربوط به كل دروس و ويژگي‌های دانش‌آموزان) و مطالب خاص مربوط به آموزش تاريخ که بعضاً در مجلات رشد آموزش ابتدايي، راهنمايي، و رشد تاريخ منتشر شده‌اند، عملي خواهد شد؛ به واقع گام دوم تحول زماني برداشته خواهد شد كه، معلمان به دانش و مهارت اوليه و لازم براي حركت مجهز شوند.

آنچه كه در اين مقاله آمد، به واقع بخشي از راهكارهاي ممكن براي تحول در آموزش تاريخ است و نه همه آنها. گام سوم، بررسي موانع احتمالي حركت از شرايط فعلي است؛ شكي نيست كه بستر براي طي مسير از جايگاه كنوني، چندان مهيا نيست؛ در عين حال اگر وجدان خود را قاضي قرار دهيم و انصاف به خرج دهيم، تائيد مي‌فرمائيد كه گام برداشتن در اين راه دشوار ولي ناممكن و بيهوده نيست. بعد از پذيرش واقعيت و حقيقت اخير، بايد در پي بررسي دقيق شرايط موجود و چگونگي رهائي از موانع احتمالي باشيم؛ خوشبختانه در سال‌های اخير، با كاهش فشار ارزشيابي و دادن اختيار بيشتر به معلمان و مدارس، تا حدودي سنگلاخ‌های مسير بهبود آموزش كم شده است؛ در عين حال واضح است كه مشكلات و محدوديت‌ها، همچنان قابل توجه و عبور از آنها نيازمند عزم قاطع، اراده قوي و انگيزه بالاي آموزگاران است. گام بعدي، فرار از حصار تنگ كتاب درسي و پيدا كردن نگاه جامع نگر و كل گرا به آموزش است؛ شكي نيست كه هدف از لحاظ كردن درس تاریخ، حفظ طوطي‌وار مندرجات کتاب درسی نيست. اهداف آموزش بخش تاريخ بسيار فراتر از سطح و محدوده‌اي است كه اغلب آموزگاران بدان مي‌پردازند. بهتر نيست كه با اشراف به اهداف آموزش دروس، به دنبال رهايي از حصار تنگ كتاب درسي باشيم؟ بديهي است كه معناي اين سخن، بي توجهي به كتاب نيست؛ بلكه فرار از آموزش قالبي و نارساست؛ در صورت درپيش گرفتن اين رويه، ممكن است دو هفته از سال تحصيلي بگذرد و معلم به جاي آموزش درس اول كتاب، در تلاش براي جذب علاقه دانش‌آموزان به درس باشد؛ يا به جاي آنكه دو درس را به صورت مجزا و به ترتيب ياد دهد، آن دو درس را در طي سه جلسه آموزشي و به صورت مشترك آموزش دهد؛ به ياد داشته باشيد كه در آموزش تاريخ، برگشت به درس‌های قبلي نه تنها ايراد ندارد، بلكه بعضاً ضروري است. از ضروريات انكار ناپذير موفقيت در برداشتن گام‌های مورد اشاره، آن است كه آموزگاران توان علمي شان را از سطح مطالب موجود در كتاب‌های درسي بالاتر ببرند؛ از ياد نبريد كه بسياري از چيزهاي مورد علاقه بچه‌ها در صفحات كتاب وجود ندارد؛ در عين حال اين را هم عرض كنم كه سختي حركت در جهت مورد اشاره، در سال‌های اول زياد است و به مرور از سختي و دشواري آن كاسته خواهد شد. اگر در مورد اخير به درستي و با برنامه عمل شود، مطمئنا حاصل كار آموزش در پايان سال بيشتر از گذشته خواهد شد. در ضمن توجه داشته باشيد كه علاقمند ساختن دانش‌آموزان به تاريخ بايد، از طريق به كار گيري شيوه‌های تشويقي باشد و رو آوردن به ابزار‌های اجباري و تاكيد بيش از حد بر نمره و ارزشيابي تنها باعث توجه موقت دانش‌آموزان به تاريخ مي‌شود .

منابع

اتحادیه، منصور (1384)؛ «تاریخ اجتماعی ایران در آینه اسناد»، مصاحبه توسط مسعود جوادیان و نصرالله صالحی، رشد آموزش تاریخ، دوره ششم، شماره 3

احمدی، سکینه (1385)؛ «آشتی با تاریخ: گزارشی از سفر علمی دانش‌آموزان دبیرستان تزکیه برازجان به مناطق باستانی چرخاب و پشت پر دشتستان»، رشد آموزش تاریخ، دوره هشتم، شماره 2

آن استريبلينگ، 50 روش ساده براي علاقه‌مند كردن فرزند به تاريخ و جغرافيا، ترجمه سارا رئيسي، تهران، صابرين، 1381ش.

باقلاني، ناهيد (1386)؛ «چگونه دانش‌آموزان را به درس تاريخ علاقه‌مند كردم»، رشد آموزش تاریخ، دوره هشتم، شماره 4

بنازاده، معصومه (1386)؛ «تأثير نمايش لوح فشرده آموزشي در كلاس درس علوم اجتماعي»، رشد آموزش تاریخ، دوره نهم، شماره 1

جواديان، مسعود (1378)؛ تاريخ نوآموز(1)، تهران، محراب قلم

جواديان، مسعود (1380)؛ تاريخ نوآموز (2)، تهران، محراب قلم

جوادیان، مسعود (1378)؛ تاریخ در مدارس ابتدایی، آثار برگزیده پنجمین جشنواره مطبوعات، تهران، اداره کل تبلیغات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1378.

حسینی، میرهادی (1385)؛ «آموزش تاریخ در اینترنت»(قسمت اول)، رشد آموزش تاریخ، دوره هشتم، شماره 1

خليلي گركاني، محمدحسن، راهنماي تدريس تاريخ، وزارت آموزش و پرورش، 1357ش

خيرانديش، عبدالرسول (1385): «آموزش تاريخ و افق‌های اميدواركننده»، رشد آموزش تاريخ، دوره هشتم، شماره 1، پاييز 1385.

خيرانديش، عبدالرسول (1386)؛ «جغرافيا و آموزش تاريخ»، رشد آموزش تاریخ، دوره نهم، شماره 1

خيرانديش، عبدالرسول:‹‹ عناصر سه گانه زمان، مكان و عليت در تاريخ›› و‹‹درس تاريخ و مسئله حفظ كردن آن››، مجله رشد آموزش راهنمايي (سال1371ـ1372ش)

دورانت، ويل و اريل (1385)؛ درس‌های تاريخ، ترجمه محسن خادم، ققنوس

رامبد، آیدا (1385)؛ «تفسیرهای متفاوت از تاریخ»، رشد آموزش تاریخ، دوره ششم، شماره 2. این مقاله، ترجمه و تلخیص یک فصل از کتاب History in the early years, by Hilary Cooper. Londoon and New York, 1995. می‌باشد؛ عنوان این فصل کتاب، Interpretations است.

رشیدپور، ابراهیم (1356)؛ آموزش سمعی و بصری، تهران، بی‌نا.

روح‌الاميني، فاطمه بيگم (1385)؛ «كاري بزرگ از معلمي بي ادعا»، مصاحبه كننده: مسعود جواديان و طوبي فاضلي پور، رشد آموزش تاريخ، دوره هشتم، شماره 1، پاييز 1385.

روح‌الاميني، فاطمه بيگم (1386)؛ «چگونه دانش‌آموزان را به درس تاريخ علاقه‌مند كردم»، رشد آموزش تاریخ، دوره نهم، شماره 1

روش‌های پژوهش در تاريخ، ج1ـ4، زير نظر شارل ساماران، ترجمه ابوالقاسم بيگناه و...، مشهد، بنياد پژوهش‌های اسلامي آستان قدس، 1375ش

سالمی، فیروزه (1385)؛ «تاریخ و خلاقیت، گزارشی از برپائی نمایشگاه تاریخ»، رشد آموزش تاریخ، دوره هشتم، شماره 1

سعادتمند، طاهره (1378)؛ «تلاشی صمیمانه برای ارتقای آموزش تاریخ»، مصاحبه کننده: مسعود جوادیان، رشد آموزش تاریخ، دوره دهم، شماره 1

شعباني، رضا (1385)؛ ايرانيان و هويت ملي، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي

طبيبيان، فرزانه (1387)؛ «راهبرد ادبي در يادگيري تاريخ»، رشد آموزش تاریخ، دوره نهم، شماره 3.

عباسي، جواد (1386)؛ «آموزش معلمان، زيربناي پيشرفت در آموزش تاريخ»، رشد آموزش تاریخ، دوره هشتم، شماره 4

عبداللهي، رضا، تاريخ تاريخ در ايران (1366)؛ تهران، امير كبير

فاولر، ويل (1382)؛ حكايت سلاح و جنگ افزار در دوران قديم و جديد، ترجمه سهيلا زماني و محمدحسين آريا، تهران، دلهام

كامران مقدم، شهين دخت، اصول و مباني آموزش تاريخ، تهران، دانشگاه تربيت معلم، 1356ش

كوردولياني، آلفره د (1370)؛ «زمان سنجي، سالشماري، تقويم»، ترجمه مهدي علايي حسيني، روش‌های پژوهش در تاريخ، ج1، مشهد، انتشارات آستان قدس

کیوان، مهدی (1385)؛ «در باره شیوه تدریس تاریخ در دوره متوسطه»، رشد آموزش تاریخ، دوره هشتم، شماره 1

متقي خميراني، معصومه (1385)؛ «گامي عملي در آموزش تاريخ: بازديد از موزه رشت»، رشد آموزش تاریخ، دوره هشتم، شماره 2

مجد، مصطفی (1385)؛ «آموزش تاریخ معرفتی میان رشته اس»، رشد آموزش تاریخ، دوره هشتم، شماره 1

معافی، محمود، محمود (1385)؛ «آموزش تاریخ در کشور مالزی»، رشد آموزش تاریخ، دوره هشتم، شماره 1

مهدی زاده، احمد (1385)؛ «ضرورت تحول در آموزش تاریخ»، رشد آموزش تاریخ، دوره هشتم، شماره 2

نوروزی، جمشید (1382)؛ «آموزش تاریخ از طریق قصه گویی»(بخش اول)، رشد آموزش ابتدایی، سال هفتم، شماره 2.

ــــــ، سخن‌های سردبير مجله رشد آموزش تاريخ (1378ـ1383ش)

ــــــ، ‹‹آموزش تاريخ در دوره ابتدايي››، مجله رشد آموزش ابتدايي (سال1376ش)

هيل، س.پ (1334)؛ آموزش تاريخ، ترجمه مهدي جلالي، تهران، كميسيون ملي يونسكو در ايران

ياسمي، رشيد (بی تا)؛ ‹‹تدريس تاريخ››، مجله تعليم و تربيت، سال 9، شماره 4.