روایت اسنادی مدرسه ایرانیان در عشق آباد
نویسنده: دکتر الهام ملک زاده
درآمد
تأسیس مدرسة ایرانیان عشق‌آباد حکایت از پیوندها و حسن همجواری دو جامعة فرهنگی ایران و ترکمن در اوایل سده بیستم دارد. تحت تأثیر شرایط و مناسبات فرهنگی فی مابین از یک سو، و تحت تأثیر دستاوردهای انقلاب مشروطه، (که منطقه عشق‌آباد نیز در تکوین اندیشه‌های مشروطه‌خواهی در ایرانیان مهاجر سهم عمده‌ای داشته است)، زمینه‌ای برای تأسیس مدارس ایرانی مطابق با الگوهای نظام آموزشی و برنامه‌های درسی ایران فراهم می‌گردد. برای آگاهی از وضعیت مدرسة ایرانیان عشق‌آباد از نظر ساختار تشکیلاتی، برنامه‌های درسی و سایر مباحث مربوط به این مدرسه، به سبب کمبود منابع، اسناد آرشیوی از اهمیت به سزائی برخوردارند. در مقالة حاضر، با تکیه بر اسناد موجود در سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران، چشم اندازی از نحوة تأسیس و شیوة ادارة این مدرسه و پیامدهای حاصل از آن ترسیم شده است. بدون تردید تحلیل اسناد مذکور، نشانگر جایگاه این گونه مدارس در گسترش مناسبات فرهنگی و به ویژه ترویج زبان فارسی در آن منطقه می باشد.
مقدمه
مدارس ایرانیان عشق‌آباد نمودی از تعاملات ایران و ترکمنستان در عرصه‌های فرهنگی به شمار می‌آید. اگرچه این مدرسه به منظور رفع نیازهای آموزشی اتباع ایرانی مقیم ترکمنستان پدید آمد، اما دامنة فعالیت‌های آن صرفأ محدود به آموزش نبود و سایر نیازهای اتباع را نیز در بر می‌گرفت.
در میان عوامل مؤثر در پیدائی این مدرسه، هیجان و شور انقلابی ایرانیان عشق‌آباد در ان برهة زمانی، اقدامات تجار و سایر خیرین ایرانی، نقش عمده‌ای ایفا کرده است.
در مقالة حاضر برای پاسخ به سؤال اصلی نوشتار که همانا بررسی شیوة اداره و ساماندهی امور مدرسه ایرانیان عشق‌آباد است، اسناد آرشیوی محوریت دارند. دلیل محوریت اسناد و تکیه بر روایت اسنادی؛ فقدان تألیفات و منابع کتابخانه‌ای است.
زمینه ها و عوامل مؤثر در ایجاد مدرسة ایرانیان عشق آباد
وجود مرز مشترک طولانی، اشتراکات مذهبی، ریشه‌های تاریخی، فرهنگی و تجارت، عمده ترین عوامل پیوند ایران و ترکمنستان در ادوار تاریخی گذشته است. افزون بر این عوامل باید پیشینه‌های این سرزمین از بعد علمی را یادآور شد، علم و دانش در ترکمنستان ریشه‌ای طولانی دارد. این سرزمین که روزگاری سرحد شرقی تمدن اسلامی را تشکیل می‌داد، در طول قرون متمادی و در هنگامی که دارالخلافه و سایر مراکز اسلامی با بحران رو به رو بود، پایگاه تمدن و فرهنگ اسلامی به شمار می‌آمد (روشندل، 1378: 30).
دربارة مرکزیت علمی و فرهنگی ترکمنستان همین بس که این سرزمین زادگاه بسیاری از شاعران و نویسندگان فارسی زبان بوده است. عباس مروزی، مسعود مروزی، ابونصر بشر حافی، حبش حاسب، احمد نسائی، احمد مرورودی، ابوسعید ابوالخیر، عبدالرحمن خازنی، ابوالفتح عبدالکریم شهرستانی و صدها شاعر، محدث، فقیه، متخصص در علوم نجوم، ریاضی، فیزیک و طب آثار برجسته‌ای از خود به جای گذاشته‌اند (سارلی،1373: 17).
بدون شک این زمینه های علمی و فضای فرهنگی در مطالبات و اقدامات ایرانیان مقیم عشق‌آباد برای تأسیس مدرسه بی اثر نبوده است. در مورد تأثیر بافت موقعیتی عشق‌آباد باید از مطبوعاتی که به زبان فارسی قبل از تأسیس مدرسه و پس از آن منتشر می‌شده‌اند نام برد.
در بررسی فضای فکری و بافت موقعیتی عشق‌آباد، اندیشة مشروطه طلبی و فعالیت‌های مشروطه‌خواهی را به عنوان عامل پیوند و تعامل این دو سرزمین باید مدّ نظر قرار داد. به هنگام اوج گیری مبارزه آزادی‌خواهان روسیه بر ضد استبداد تزاری، ایرانیان مشروطه خواه، روسیان مناطق نزدیک به مرزهای ایران را با خود همدرد و همکار یافتند.
در رمضان 1326ق/ اکتبر 1908م، روحانی مبارز مشهد، میرزا حبیب‌الله خراسانی به عشق‌آباد روسیه رفت و سخنرانی‌هائی بر ضد محمدعلی شاه ایراد و او را به جرم فروختن ایران به انگلیس و روسیه به مرگ محکوم کرد. میرزا حبیب‌الله، اعلامیه‌هائی نیز در این زمینه در عشق آباد، مرو و سمرقند پراکنده ساخت. به خاطر همین گونه فعالیت‌ها و درخواست‌های کمکی که از سوی انقلابیون تبریز به ایرانیان مقیم روسیه می‌رسید، شماری از بازرگانان ایرانی عشق‌آباد مانند: ابراهیم سید اُف و حاجی آقا حسن اُف، انجمنی بنیاد نهادند و بودجه‌ای را که برای بنیان گذاری دبستانی تدارک دیده بودند به مصرف انقلاب مشروطیت تبریز رساندند (حائری، 1368: 155).
از این مطلب می‌توان هم به تأثیر حوادث انقلاب مشروطه و روابط میان انقلابیون ایران و عشق‌آباد پی برد و هم به طور تلویحی با فعالیت های فرهنگی تجار مشروطه خواه آشنا شد. این تجار در هنگام ضرورت بودجه‌هائی را که برای امور فرهنگی در نظر گرفته بودند را در راه آرمان‌های مشروطه خواهی صرف می‌کردند. از دیگر اقداماتی که ایرانیان مقیم عشق‌آباد تحت تأثیر رویدادهای انقلاب مشروطه انجام دادند، تشکیل انجمن ایرانیان عشق‌آباد در طی سال های 1324 و 1325ق، بود.
در میان اقدامات ایرانیان مقیم عشق‌آباد، تشکیل و افتتاح مدرسة مظفری به لحاظ ارتباط با بحث این نوشتار از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این اقدام با هیجان و شور انقلابی ایرانیان مقیم آن سرزمین همراه بود. درگزارش مربوط به گشایش این مدرسه از کثرت جمعیت در مراسم افتتاحیه و همت و غیرت ایرانیان در زمینة راه اندازی مدرسه سخن رفته است (جراید فارسی قفقاز و آسیای میانه، 1387: 143) .
زنان ایرانی مقیم عشق‌آباد نیز با جمع آوری اعانه برای مدرسه و سخنرانی و تهییج احساسات توجه هم وطنان خود را به ضرورت تأسیس مدرسه جلب می‌کردند ( همان: 144) .
در یکی از پژوهش‌های انجام شده در مورد مدارس جدید عصر قاجاریه، به تأسیس مدرسه در عشق‌آباد قبل از انقلاب مشروطیت اشاره شده که توسط ایرانیان مقیم آنجا پدید آمده است. این مدارس عبارتند از :
- مدرسة بهائیان : دارای 212 دانش آموز دختر و 257 دانش آموز پسر و شانزده معلم؛ همة شاگردان این مدرسه با پرداخت شهریه تحصیل می کردند؛
- مدرسة عصمت مظفری: دارای 74 دانش آموز بود که 24 تن از آن ها رایگان تحصیل می کردند؛
- باغچة اطفال: 242 کودک داشت. از آن میان 92 نفر رایگان مشغول تحصیل بودند و 9 مربی مسؤلیت آموزش کودکان را بر عهده داشتند ( قاسمی پویا، 1377: 548).
در مورد سه مدرسة مذکور در منابع کتابخانه‌ای و اسناد مطلبی نگاشته نشده، اما در مورد مدرسة مظفری که در تاریخ 25 شعبان 1325ق، در عشق‌آباد افتتاح شد، در اسناد می‌توان اطلاعاتی را به دست آورد. به دلیل اهمیت این مدرسه، بحث راجع به آن، از درون اسناد پی‌جوئی می‌شود. اسناد مربوط به مدرسة مظفری در بردارندة مکاتباتی میان وزارت امور خارجه، وزارت معارف و صنایع مستظرفه، اداره کل معارف، مجلس شورای ملی و کنسولگری ایران در عشق‌آباد است. عمده‌ترین مباحث مطرح در این مکاتبات به قرار ذیل است:
- نظام نامة مدرسه؛
- درخواست وزارت معارف در خصوص فراهم آوردن تسهیلات برای مدیریت مدرسه؛
- ابلاغ حکم مأموریت مدیر مدرسه؛
- درخواست اعطای نشان ملی برای مدیر مدرسه؛
- درخواست کنسولگری ایران در عشق‌آباد راجع به مساعدت مالی مدرسه؛
- گزارش کنسولگری ایران در عشق‌آباد مبنی بر بی بضاعتی دانش اموزان ایرانی ؛
- مکاتبات اداری و سیاسی وزارت امور خارجه با وزارت معارف در لزوم ترویج زبان وادبیات فارسی بین ایرانیان مقیم شوروی ؛
- درخواست ایرانیان ساکن عشق‌آباد از دولت در خصوص واگذاری اراضی اطراف بجنورد به آن ها جهت سکونت ؛
- مکاتبات در باب مشکلات و مضایق مالی و غیره .
در میان اسناد و مکاتبات مربوط به مدرسة مظفری، نظام نامه و شیوه‌های ادارة مدرسه در خور توجه است. در نتیجة فعالیت‌های کنسولگری ایران در عشق‌آباد، مجمعی از ریش سفیدان و معاریف تابع دولت ایران به منظور ساماندهی امور مدرسه تشکیل شد.
در این مجمع، نظام نامه مدرسه تصویب و به تأئید دوایر مربوطه دولت شوروی مقیم عشق‌آباد رسانیده شد. انگیزة اعضای این جلسه بنا بر اظهارات شان در تدوین نظام نامه، اجرای مطلوب روند آموزشی مدرسه و تسریع در امور مربوط به تدریس و تشویق محصلین قلمداد شده است (سند شماره4/ 290004907 – 245هـ آ آ ب1: آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران).
نظام نامة مدرسة مظفری مشتمل بر یازده ماده و مفاد آن دربارةعنوان مجمع (ماده 1)، حوزة عملیات مجمع(ماده 2)، اهداف تأسیس و ذکر عملیات و اقدامات (ماده 4، 5، 6 و7 )، نحوة گزینش اعضای مجمع ( ماده 8، 9، 10 و 11 ) می‌باشد.
هدف کلی مجمع، رفع حوائج معارفی اتباع ایرانی مقیم ترکمنستان ذکر شده است. لازم به توضیح است که این نظام نامه بر اساس برنامة وزارت معارف ایران تنظیم گشته بود. مطابق نظام نامه، مدارس علاوه بر فعالیت های آموزشی، کمک به شاگردان بی بضاعت، بر پائی نمایش و کنسرت به منظور رفع نیازهای مسلمانان و تأسیس رستوران، چای‌خانه و مؤسسات اقتصادی جانبی را در برنامه‌های خود لحاظ کرده است.
به منظور افزایش آگاهی‌های اجتماعی و علمی و توسعه معارف بین مسلمان‌های تبعة ایران، تشکیل کنفرانس‌هائی نیز مدّ نظر قرار گرفته بود (سند شماره 5،6،7، 8 / 290004907 – 245هـ آ آ ب 1: آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران).
انتخاب مدیر مدرسه از سوی وزارت معارف و طی صدور ابلاغیه‌ای که در آن مسئولیت مدیر و میزان حقوق وی تعیین شده بود، صورت می‌گرفت (سند شماره 3/ 297017232 – 202س2 آپ1: آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران).
پس از صدور ابلاغیة مدیر، وزارت معارف ضمن مکاتبه با وزارت امور خارجه، انجام مراحل قانونی و مکاتبه با سفارت شوروی را خواستار شد، نمونه‌ای از این مکاتبه در سند ذیل آمده است:
آقای سید عبدالرحمن خان به عنوان مدیر و معلمی مدرسه ایرانیان عشق‌آباد تعیین و اعزام شده است. متمنی است به سفارت دولت شوروی روسیه مرقوم دارید که سفارش و توصیة لازم به وسایل مقتضی نسبت به ایشان صادر شود تا مشارٌالیه بتواند کاملأ در محل موفق به انجام مأموریت خود گردد. ( سند شماره 2/ 297017232 – 202س2 آپ1: آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران) .
در بررسی اسناد مدرسة عشق‌آباد، سندی هم موجود است که به مصوبات مجلس شورای ملی در مورد مدارس خارجی اشاره دارد. در این سند ضمن اشاره به فواید تعلیم و تربیت ایرانیان مقیم خارج و ترویج زبان و ادبیات فارسی، مادة مذکور را این گونه منعکس می‌نماید که:
مجلس شورای ملی، ششصد تومان تصویب می‌نماید. مدرسة حسینی در کربلای معلی و مدرسة کافی در بغداد و مدرسة هیئت ایرانیان کاظمین علیهم السلام و مدرسة مظفریه در عشق‌آباد و مدرسة اتحادیه ایرانیان در بادکوبه از ابتدای حمل 1301 [هـ.ش]، به هریک ماهیانه صدتومان اعانه داده شود. .... وجوه اعانه به وسیلة وزارت معارف به مصرف مدارس فوق الذکر خواهد رسید. (سند شماره 25/ 297018247 – 402ش آپ1: آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران) .
مضمون برخی مکاتبات مسئولین مدرسة عشق‌آباد نشان می‌دهد که گاهی به دلیل بروز مشکلات و قطع ماهیانه تخصیص داده شده، مدرسه با بحران مالی مواجه می‌شده است. در این مکاتبات متولیان مدرسه، خواستار رفع معضلات مالی وتخصیص اعتبار جهت ادامة کارهای آموزشی و تعلیماتی مدرسه بوده‌اند. زیرا از منظر آن ها تعطیلی این مدرسه، لطمة بزرگی به حیثیت دولت در انظار خارجه وارد می‌کرد و موجبات دلسردی ایرانیان ساکن عشق‌آباد را نیز فراهم می ساخت.
نتیجه
از بررسی روایت اسنادی مدرسة مظفری ایرانیان در عشق‌آباد می‌توان دریافت در تأسیس مدرسه و تداوم فعالیت‌های آن، همچنین دغدغه‌های مردم در پیشرفت و ارتقاء سطح مدرسه، عوامل مهمی مانند تأثیر گذاری اندیشه‌های نوگرایانه و مشروطه خواهانه نقش مهمی ایفا کرده است و منجر به رشد و اوج گیری سطح آن شده است.
فهرست منابع و مآخذ
حائری، عبدالهادی( 1368)، ایران و جهان اسلام، مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
رحمانی، عنایت الله(1387)، " شناسنامه مطبوعات فارسی قفقاز آسیای میانه"، فصلنامة تخصصی بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، سال 24، ش 90-89 .
روشندل، جلیل(1378)، سیاست و حکومت در ترکمنستان، تهران: وزارت امورخارجه، مرکز چاپ و انتشارات.
سارلی، آراز محمد (1373)، تاریخ ترکمنستان، ج1، تهران: وزارت امور خارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات.
سند شماره 25/ 297018247 – 402 ش آپ1: آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
سند شماره 2/ 297017232 – 202 س2 آپ1: آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
سند شماره 3/ 297017232 – 202 س2 آپ1: آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
سند شماره 5 / 290004907 – 245هـ آ آ ب 1: آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
سند شماره6 / 290004907 – 245هـ آ آ ب 1: آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
سند شماره 7/ 290004907 – 245هـ آ آ ب 1: آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
سند شماره 8 / 290004907 – 245هـ آ آ ب 1: آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
قاسمی پویا، اقبال( 1377)، مدارس جدید در دوره قاجاریه: بانیان، پیشروان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
شکوری راد، ابوالفضل(1387)، (نشریه یاد) بررسی جریان شناسی جراید فارسی قفقاز، بین النهرین و آسیای میانه، تهران: بنیاد انقلاب اسلامی ایران.