دربارة برخی از بازخوانی ها و بازسَرائیهایِ شعری از سعدی

نویسنده: جویا جهانبخش

نسخه PDF نوشته:

| دربارة برخی از بازخوانی ها و بازسَرائیهایِ شعری از سعدی |

سعدی در ديباچة گلستان، آنجا که در ستایشِ اتابک «أَبوبکربنِ سعدبنِ زنگی» قَلَم می‌َرساید و از نسبتِ وی با خویش و در باب أثر عنایتِ این ممدوح سخن می­دارَد، می­گوید:

البّته در بعضِ نسخه­ها، به جایِ «مخدومی»، در بیتِ نخست، «محبوبی» آمده است؛ و در بعضِ نسخه­ها، به جایِ «کمال همنشین»، «جمالِ همنشین»؛ و در همچُنین در بعضی به جایِ «بر من أثر کرد»، آمده است: «در من أثر کرد».²

باری، فارغ از بحثِ اختلافِ نُسَخ که چیز غیرمُتَعارَفی نیست- وای بَسا بعضِ این اختلاف‌ها پیآمد بازنگری­هایِ خودِ سعدی در گفته­ها و سُروده­هایش باشد-،³ این چهار بیت در زبانِ فارسی شهرتِ فراوان یافته، و چه در ضمنِ گلستان و چه جُدا از آن، موردِ توجّه ویژه دوستداران أدب قرار گرفته است. از جمله برخی به بازسَرائیِ آن در زبانی دیگر، یا تضمینِ آن در همین قالبِ فارسی اهتمام کرده‌اند که به حیثِ گوشه­ای از اهتمام­هایِ دامنه­دارِ أَدیبانِ جهانِ إِسلام به میراث اَرج­آورِ سعدی شایان اعتناست.

شاید قدیم­ترین نمونة این اهتمام و اعتنا که سُراغ داریم، از أَدیب و مورّخِ نامیِ همشهریِ شیخ شَرَف­الدّین عبدالله بنِ عِزّالدّین فضل اللهِ شیرازی؛ معروف به «وصّاف الحضره» و متخلّص به «شرف»، باشد که در تألیفِ مُنیفِ بیمانندش، تجزیة الأَمصار و تزجیة الأَعصار، معروف به تاریخ وصّاف، آورده است.

وصّاف الحضره خود روزگارِ سعدی را إِدراک نموده است، چُنان که تألیف تاریخ نامبُردارِ خویش را در أَواخرِ سدة هفتم، تنها چند سالی پس از وفاتِ سعدی، آغازیده. وی در آن کتاب چندبار به گفته سعدی تَمَثُّل کرده است.⁴

همچُنین گُفت و گوئی منظوم میانِ او و سعدی رُخ داده⁵ که از آشنائی حضوری آن دو حکایت دارد و احتمالاً با مَنصبِ دیوانیِ وصّاف در فارس بی­ارتباط نیست.

به هر روی، وصّاف دلبستة هنرِ سعدی بوده است⁶ و همین زمینه­ساز شده تا از جمله این قطعۀ «گِلی خوشبوی در حمّام روزی...» را- به تعبیر خودش- «تعریب» کُنَد.

وصّاف الحضره در گفت و گو از سلطنتِ ارغون­خان و بیانِ این که چگونه در آغازِ کار از خون ریختن بیزار بود ولی در إَثَرِ مجالست با سعدالدّولۀ یهودی و تحریضاتِ این وزیر و مُشیرِ بَدخواه، خویِ وی تَبَدُّل یافت «تا غایتی که به اندک تَوَهُّمی یا به سببِ مختصر جریمتی صدجان را بر باد می­داد»، به مناسبت، می­نویسد:

... هرآینه مخالطت جلیسِ السّوء و معاشرتِ أَشرار همین نتیجه دهد. قال بعضُ الحُکَماء: تَجَنَّب مُصَاحَبَةَ الأَشرارِ، فَإِنَّ الطِّبَاعَ تَنفَعِلُ مِنَ الطِّبَاع وَ أَنتَ لاَ تَدرِی. حکما را خلافست که خُلقِ إِنسانی- وَ هُوَ مَلَکَةٌ تَحَصَّلَت لِلنَّفسِ تَصدُرُ عَنهَا الأَفعَالُ مِن غَیرِ طَلَبٍ وَ تَکلِیفٍ-، مُکتَسَب است یا طبیعی. محقّقان حجّت اکتساب را به شکلِ ثانی از قیاساتِ منطقی مُشَکَّل کرده­اند و گفته: أَخلاق بأَسرِها، به حسبِ زمان و مکان و إِخوان، متغیّر می­شود؛ و هیچ از أَمورِ طبیعی قابلِ تغیّر نیست؛ پس نتیجه دهد که هیچ خُلق طبیعی نباشد. فرقوریوس⁷ و جماعتِ رواقیان برخلافِ این مدّعا در معرضِ تخالف و تنازع­اند و مذهبِ حق رایِ جالینوس است که بعضی از ایشان من حیث الخِلقه از رویِ استعداد به مخالطتِ أَخیار خیّر می­شوند و وجودِ این طایفه در غایتِ عزّت و قلّت است، و برخی به مجالستِ أَشرار شِرّیر⁸ می­گردند؛ و الشُّرُروُ یَقتُضِیها طِبَاعُ أَکثَرِ الخَلَائق وَاللهُ أَعلَمُ بِالحَقائق.⁹ شک نیست که مصاحبتِ عاقل،اکسیرسعادت جاودانیست،ومقارنت غافل، تفسیرِ شقاوتِ دوجهانی. شیخ سعدیِ شیرازی راست درین معنی تمثیلی لایق: بیت:¹⁰

تعریبِ این أَبیات وقتی کرده بودم: لمولفه:

چون بویِ گُلی در گِلی این أَثَر دارد، نُفوسِ نوعِ إِنسی که جُزء و کُلِّ آن از یک مَنشَإِ¹⁶  قُدسی مُستَفاد است، چگونه به مجاورتِ طِباع و استفادت و تعلُمِ أَخلاق متغیّر و متأثّر نشود؟...»¹⁷

مقصودِ این کمترین از آوردنِ قَدری از پس و پیشِ خُصوصِ شعرِ سعدی و ترجمۀ عَرَبیِ وصّاف الحضره، آن بود که زمینه استشهاد این همشهری فاضلِ شیخ به سرودۀ او نیزمعلوم گردد؛ و عِلاوه بر آن لَختی از ریخته قَلَم وصّاف که دیریست نه از رویِ إِنصاف و حقیقت، آماجِ طَعن و تُهمتِ شماری از أُدبایِ متأخّر واقع گردیده است، پیشِ چشم آید، و خوانندگانِ بافضیلتِ این مقال، خود إِنصاف دهند و داوری کنند که آیا آن دیو بی­شاخ و دُم و هیولایِ خوف­انگیز که بعضِ معاصران ترسیم کرده­اند را در نثرِ وصّاف الحضره می­توان دید؟ یا با ما همسوی و همصدا می­شوند که غالبِ هنگامه­گریهائی که در بابِ تاریخ وصّاف و چُنان و چُنین بودنِ آن صورت بسته با واقعِ این کتابِ کهن و یادگارِ دیرینه سال مناسبتی ندارد و عمدةً معلولِ عَدَمِ مُمارَسَتِ مدّعیان و هنگامه­گران در مطالعۀ نثرهایِ مصنوع و بی­اطّلاعیِ ایشان از مقدّماتِ علمی و أَدبی لازم از برایِ فهم کردنِ چُنان متنها و إِدراکِ جوانبِ هنریِ آنهاست؟¹⁸

... هرچه هست نتیجۀ این داوری­ها و هنگامه­گری­ها، بی­­بهره ماندنِ کثیری از أَهل فِضل است از آشنائی هرچند إِجمالی با خُصوصِ تاریخ وصّاف الحضره و رَمیدنِ طِباعِ خوانندگنان حتّی از صِرفِ شنیدنِ نام و نشان آن. حال آن­که اگر وصّاف الحضره را هیچ هنر و فضیلتی جُز معاصَرَت و معاشَرَت با شیخ سعدی و اقتباس از مشعله گرمابخش أدب و فرهنگ او نبود، باز می­ارزید که خواهندگانِ فرهنگِ ایرانی و دوستدارانِ أَدبِ پارسی، دشواری­هایِ خواندنِ کتابِ وی را به جان بَخَرند، و از تَصَفُّح، بل: تفحُّصِ آن، محروم نمانند.

هرچند از رشتة گفت و گوی خو دربارة این قطعۀ سعدی اندکی دورتر می­افتیم، خوب است بیفزائیم که گویا وصّاف الحضره را با تَعریبِ سُروده­هایِ شیخ تعلّقِ خاطری ویژه بوده است؛ چنان که جایِ دیگر نیز در این عرصه طبع آزموده:

در گزارشِ رُخدادهایِ سلطنتِ اباقاخان و حکایتِ آن دسیسه­ها و ناروائی­ها که در حقّ خاندانِ جوینی، بویژه شمس­الدّینِ صاحبدیوان، می­رفته است –وخود فصلی است عبرت­انگیز و خواندنی از تاریخِ آن روزگار-، از راهِ استِطراد می­نویسد:

... در حالِ إثباتِ این ذِکر، یکی از حاضران، این دو بیت از گفته سعدیِ شیرازی- رحمةُالله عَلَیه- بَرخواند:بیت:

ترجمۀ آن را این دو بیت در قَلَم آمد حَذوًا بِحَذوٍ وَ أَلفَاظًا بِأَلفَاظٍ: شعر:

باری، تجربۀ تَعریبِ منظومِ قطعۀ «گِلی خوشبوی در حمّام روزی...» یِ گلستان را، قرن­ها پس از وصّاف الحضره، هم بعضِ مترجمان، این شاهکارِ سعدی، و هم بعضِ دیگر دوستدارانِ أَدب و شعر، تکرار کردند.

ترجُمانِ نَصرانیِ گُلستان، به زبانِ عربی، جبرائیل بنِ یوسُف، مشهور به «مخلع» (ف: 1267ق. / 1851م.) که ترجمۀ گلستانِ وی به سال 1263ه‍.ق. در بولاقِ مصر به طبع رسیده است،²² در ترجمۀ این بیت­های سعدی، آورده است:

شیخ عَبدالفَتّاح أَبوغُدّه، محدّث و متن­پِژوهِ حَنَفیِ همروزگارِ ما، در تعلیقه­ای بر رسالة المُستَرشِدینِ حارثِ مُحاسِبی (ف: 243ق) در بابِ تأثیرِمُعاشَرَت و مُجالُسَت و مُعاشِران و مجالسان، می ­نویسد:

«و لشَیخِ شُیوخِنا العلّامة الشّیخ بشیر الغَزّي الحَلَبي- رَحِمَه الله تعالی- أبیات لطیفة، أصلُها بالفارِسیّة، فنَظَمَها بالعَرَبیّة، و زادها رقّةً و ذَوقاً فقال علی لسانِ التُّرابَة الحَلَبِیّة المعروفة عندالعامّة باسمِ بیلون بوَرد:

آنچه شیخ بشیرِغَزّیِ حَلَبی²⁶ از أَصلِ فارسی، با قَدری تصرّف، به نظمِ عَرَبی درآورده است، بی‌تردید همین أَبیات موردّ بحثِ گُلستان سعدی است؛ ولی برخِلافِ داوریِ شیخ عَبدالفَتّاح أَبوغُدّه که خَیال کرده است در بازسَرائیِ عربیِ مَردِ حَلَبی، بر خوشایندی و باریکی شعر افزوده شده است، میانمایگانِ آشنا به دو زبانِ عربی و فارسی نیز درمی­یابند که بویژه با تکلّفی که در بیتِ چهارم برایِ تصریح به تأثیرِ مجالست أکابر و ازدیادِ علم و ... به کار آمده است، نه تنها شعرِ شیخ بشیرِغزّیِ حَلَبی بر ذوق و رقّتِ شعر سعدی نیفزوده، که از آن کاسته است.

باری، آنچه مهّم است اهتمامِ عالمی دینی از بِلادِ شام سده­هایِ سیزدهم و چهاردهم است به بازسَرائیِ سرودۀ أَفصَح المُتَکَلّمِینِ ما که در أواخرِ سدة هفتمِ هجری چشم از جهان فروبسته.

پَسان­تر، محمّدالفراتی، دانشمند و أدیب سوری، در ترجمه­ای که از گلستانِ سعدی به زبانِ عربی کرده است و تحتِ عنوان رَوضة الوَرد در دِمشق انتشار یافته،²⁷ کوشیده است تا أشعارِ گلستان را به شعرِ عَرَبی برگردانَد، و از آن جمله قطعۀ موردِ گفت­وگو از ديباچة گلستان را اینگونه تَعریب کرده است:

از خُردهائی که بر این ترجمۀ فراتی می­توان گفت، در بابِ همنشینیِ «گِل» و «گُل» است. در ترجمۀ فراتی، گِل، بر رویِ عَلَفها، زیرِسایۀ «گُل» می­نشیند، و بر أَثرِ این مجاورت والامقام می‌شود!!... این نشان می­دهد که احتمالاً فراتی مقصودِ سعدی را از همنشینیِ «گِل» و «گُل» بدُرستی درنیافته بوده است.

«گلِ سرشوی» که سعدی در این قطعه بدان إشارت می­دارد، از آن خاک­های مخصوصِ معدِنی است که نزد بعضِ قدما کاربُردی شبیهِ صابون داشته؛ آن را با گُل یا گُلاب می­پَرورده­اند تا مُعَطَّر باشد و سَر و تَن خود را با آن می­شُسته­اند.²⁹

مُفتی تاج­الدّین متخلّص به «بهجت» در شرحی که به نامِ چمنستان در سال 1247ق بر گلستان نوشته است، در توضیحِ این «گِل خوشبویِ» سعدی که به تعبیر صاحب چمنستان  همان «گلِ سرشو» است می­گوید:... أَهلِ ولایت³⁰ خاک به گُلها پرورده کنند و به وقتِ غسلِ سر و بدن از آن مالند.³¹

سودِ بُسنَوی که در أَوائلِ سدة یازدهمِ هجری گُلستان را شرح کرده است،³² در توضیحِ همین أَبیاتِ موردِ گفت و گوی ما از گلستان و در مقامِ إِیضاحِ همنشینیِ گِل با گُل و أَثَر پذیرفتن از آن، می­گوید:

فرمایشِ حضرتِ شیخ را ما در سرای بوسنه مشاهده کرده­ایم. گِلِ مذکور را در حلبیِ کوچک (مثل عسل در استامبول) ترتیب داده و برگِ گُل را کَنده به آن می­ریزند و مدّتی آن گِلِ آمیخته به گُل را می­کوبند و بعد آن را قطعه قطعه کرده خُشک می­کنند و به وقتِ لُزوم خانم­هادر حمّام استعمال می‌کنند.³³

پس پَروَردنِ «گِل» با «گُل» تا روزگارِ سودی بُسنَوی نیز رواج داشته و سودی جُزئیّاتِ فَراوَریِ آن را می­شناخته است.

صاحب غیاث اللّغات، غیاث­الدّین محمّد رامپوریِ مصطفی آبادی،³⁴ که پس از تألیف آثاری چون غیاث اللُّغات و ...، دست به کارِ شرح گلستانِ سعدی شده و به سالِ 1259ه‍.ق. از تألیفِ آن فارغ گردیده، و شرحِ او به نامِ بهار باران خوشبختانه به چاپِ سنگی هم رسیده است، در شرح یاد شده می­نویسد:

گلِ خوشبو به کسرِ کافِ فارسی، عبارت از گلِ سرشوی و آن گلِ ملتانی باشد سفید رنگ که آن را به گلاب و صندل و دیگر عطرّیات سرشته خشک کرده نگاه دارند، به وقتِ غسل، مویِ سر بدان می­شویند.³⁵

برخی از قُدما طریقِ دیگری را در مُعَطَّرسازیِ «گلِ سرشوی» گزارش کرده­اند؛ چُنان که در بعضِ حواشیِ متنِ گلستان و شروحِ آن که در هند به چاپ رسیده است، گفته­اند:

... در ولایت رسم است که وقتی گُلاب می­کشند، دهنِ دیگ از گِل محکم کنند و ببندند چنان که در هندوستان با آرد، و آن گِل از أَثَرِ گلاب خوشبو می­شود. پس آن گِل را در حمّام نگاه دارند و سر و ریش را بدان شویند.³⁶

عَلی أَیّ حال، طریقه فَراوَریِ این« گِل سرشوی» -که گویا به أَقالیمِ خاصّی از دنیایِ قدیم نیز اختصاص داشته است³⁷-، هرچه بوده باشد، با استنباطُ سابق­الذِّکرِ محمّدالفراتی یِ سوری از شعر سعدی، نسبتی ندارد.

بازگردیم به قطعۀ سعدی و بازسَرائی­های آن:

از زبان­هایِ رایج در قَلمروِ إِسلام، تا آنجا که من بنده می­دانم، این قطعه را عِلاوه بر عَرَبی، به تُرکی هم ترجَمه کرده­اند.

در شرحی که یکی از فضلایِ برجسته و فارسی­دانانِ نامیِ قلمرو عثمانی، مصطفی بنِ شعبان معروف به سُروری (897-969ق)³⁸ به سالِ 957ق³⁹ بر گلستان سعدی نوشته، ترجمۀ تُرکی این قطعۀ سعدی موجود است.⁴⁰

برخی از أُدبا نیز این قطعۀ سعدی را در همین قالبِ فارسی­اش تضمین کرده­اند.

أَدیبِ جلیلِ شیعی، أبوجعفرمحمّدبنِ أَمیرالحاجِّ حُسَینی، در شرح شافیة أَبی فِراس فی مناقب آل الرّسول و مثالب بنی العَبّاس که به سالِ 1173ق. پرداخته  - و کتابی است سرشار از نوادر و أَخبار تاریخی-، به مناسبتِ گفت­وگو از تربتِ مقدّسِ حضرتِ سَیّدالشُّهداء حُسَین بنِ علی- صَلَواتُ اللهِ وَسَلامُهُ عَلَیهِمَا- و بویِ مُشکی که از آن به مَشام می­رسد، گفته است که سه بیت از گلستانِ سعدی را در همین­باره تضمین کرده و سُروده است.

هرچند از شعرِ أَبوجعفرِ حَسَینی برمی­آید که وی فارسی را به عنوانِ «زبان بیگانه» آموخته و از همین رهگذر به تَکَلُّفاتِ فارسی­آموختگان نافارسی­زبان مبتلا گردیده باشد –ولذا فارسی‌دانی­ اش قابل مقایسه با علمِ او به عَرَبیّت نباشد-، نَفسِ گیرائیِ این بیت­های شیخ أَجل، سعدی، برای این مردِ مُتَوَغِّل در عَرَبیّات، تا آنجا که بکوشد سخن سعدی را مرکبِ إِحساس و حال و باورِ خویش سازد، شایانِ توجّهی ویژه است.⁴⁴

سُراغِ تضمیمنی دیگر از این قطعۀ دِلآویزِ سعدی را، باید از أَقالیمِ خاوریِ زبان و أَدبِ فارسی، در هند گرفت.

یکی از شاگردانِ غالبِ دهلوی که با تَخَلُّص «تفته» شعر می­گفته است،⁴⁵ در سال 1272ق به یاد فرزندِ خُردسال از دست رفته خویش کتابی ساخته است به نامِ تضمینِ گُلستان، و در آن همة أَشعارِ فارسیِ مندرج در گُلستانِ سعدی را، در ضمنِ أَبیاتی از خودش، تضمین کرده است، و از آن جمله این قطعۀ سعدی را که محلِّ گفت و گویِ ماست.

فِقره­هائی از تضمین گُلستان را که بر تضمینِ این قطعۀ سعدی اشتمال دارد، در اینجا می‌آورم تا هم تضمینِ تفته هندی را از قطعۀ یاد شده مُهمَل ننهاده باشیم و هم نمونه­ای از کتابِ تضمین گلستان را که مع­الأسَف چندان موردِ توجّه و اطّلاعِ أَدَبدوستانِ ما واقع نگردیده است به نَظَر برسانیم.

تضمینِ «تفته» را از قطعۀ سعدی خواندید. ناهمواری­هائی دارد، ولی بیمزه نیست، و از چُنین دوستدارِ زبان و فرهنگِ فارسی که عاشقانه در همان تضمین گلستان سُروده است:

این پارسی زبان چه بلا دلکش اوفتاد         جانم فدایِ پارسیان، من هلاک پارس

نَبوَد جُز این دعا منِ هندی­نژاد⁵³ را           یارب! ز بادِ فتنه نگه­دار خاک پارس،⁵⁴

بی­گمان جایِ تقدیر و تحسینِ بسیار دارد

معروف­ترین و زبانزدترین تضمینیِ قطعۀ سعدی، البتّه همان است که استاد مَلِک الشُّعراء بهار (1265-1330ش) پرداخته است.

سرودۀ ملک­الشُّعراء که با سرنویسِ «تضمین قطعۀ سعدی» در دیوانّ او جای گرفته،⁵⁵ از این قرار است:

رسید از دستّ محبوبی به دستم

که از بویِ دلآویزِ تو مَستم

ولیکن مدّتی با گُل نشستم

وگرنه من همان خاکم که هستم!

هیچیک از بازسَرائی­های این قطعۀ سعدی، از چشم­انداز هُنَرِ سَرایشگَری به پای تضمین بهار نمی­رسد؛ هرچند که این شعر هم بهترین «تضمینِ» بهار- که باز هم در این عرصه طبع آزمائی کرده- از آثارِ سعدی نیست.⁵⁶

باری، همة آنچه تا اینجا، از اینجا و آنجا گِردآورده و عرضه گردید، شواهدی بود بر مقبول افتادگیِ قطعۀ «گِلی خوشبوی در حمّام روزی...» در ذهن و ضمیرِ مخاطَبان و خوانندگانِ آن.

افسانۀ شأنِ صدورِ این قطعه را نیز صدالبتّه بر این شواهدِ مقبولیّت و اشتهار می­­توان مَزید کرد.

در شأنِ صدورِ این قطعه، بعضِ شُرّاحِ قدیم گلستان، قصّه­ای نقل کرده­اند که نمودارِ تصویر و تصوّری است که برخی از پَسینیانِ از سعدی ساخته و داشته­اند آنان او را در زُمرۀ بعضِ مشایخِ نامیِ صوفیّه که کَراماتِ دروغین فراوان به نامشان جعل و ترویج گردیده و کتاب­هائی چون مقامات ژنده­پیل و مناقب­العارفین أفلاکی و تذکرة الأولیاءِ منسوب به عطّار، نمونة آن أَباطیل را به ثبت آورده و به یادگار حفظ نموده است؛ پنداشته­اند.

مفتی تاج­الدّین متخلّص به «بهجت» در چمنستان که شرحِ اوست بر گلستان، می­نویسد:

برین قطعه شارحی قصّه­ای نقل نموده درین­جا بعینه نقل کرده می­شود که حضرتِ شیخ را پادشاه روزی جهتِ امتحانِ کرامت فرموده که: شما به صحرا بروید و جانوران و شیران را رام کرده بیارید. شیخ به موجبِ حکم، همه جانوران و شیران را بر درِ شهر حاضر آورده به شاه خبر فرستاد. شاه به استماعِ این معنی ترسان و لرزان از وزرا استصواب خواست. همه باتّفاق رای دادند که شیخ را تنها طلبیده به منّت دفعِ این مفسده نمودن مناسب می­نماید. پس کسان را به طلبِ شیخ فرستادند. چون شیخ در رسید شاه به حمّام بود و گِلِ سرشو به زلفِ خود می‌مالید. شیخ را همانجا طلبیده مصافحه کرد و برایِ دفعِ آن بلا رخصت داد. چون آن گِل به دست شیخ رسید، فی­البدیهه این قطعه موزون ساخت و درینجا به مناسبتِ مقام برنگاشت، والله أَعلم.⁵⁷

گذشته از تکراری بودن بُنمایۀ داستانیِ رام شدنِ وُحوش به دستِ شُیوخ صوفیّه، و یا صَرفِ نظر از سخافت و رکاکتِ ساختارِ قصه گِل مالیِ سعدی توسّطِ پادشاهِ خائف در حمّام!، نَفسِ جعلِ حکایت در بابِ شأنِ صدور این قطعۀ سعدی، بازنشانه­ای است از مقبول افتادگیِ تاریخی آن در أَذهانِ مخاطَبانِ شیخ.⁵⁸

اگر نبود این ذهن آویزیِ قطعۀ شیخ، شاید برخی از اینِ عَرَبی مآبانِ متأخّر نیز دستِ متصرّفانۀ تأویلاتِ خود را بدان دراز نمی­کردند؛ آنسان که وَلی محمّدأکبرآبادی، شارحِ نامی مثنوی یِ مولوی که از عرفانگرایانِ بلندآوازۀ شبهِ قارّه است، در شرحِ گلستان­اش می­نویسد:

... می­تواند که ازین أَبیات ظاهرِ آنها مراد باشد که در حمّام گِلِ سرشویِ خوشبوی از دستِ محبوبی به دستِ حضرتِ شیخ-قُدِّس سِرُّه- رسیده باشد و درین صورت احتمالست که مراد از گل همین گُل معروف بود و از بو نیز همین بویِ معروف. پس خادمانِ محبوب گِل را با گُل یکجا داشته خوشبو کرده باشند و به جهتِ سرشستن محبوب که موی درسرداشته باشد یا به جهتِ شستن زلفِ وی در حمّام آورده باشند و از دستِ وی به دستِ حضرتِ شیخ رسیده باشد، و احتمالست که از گل همان محبوب مراد بُوَد و از بویِ گل بویِ معنوی؛ چون گلِ سرشوی که بوی گلِ صوری نداشت از دستِ محبوب به دستِ حضرتِ شیخ رسید به استشمام بویِ دل­آویزِ معنویِ محبوب مست و مدهوش گشتند، و می­تواند که ظاهرِ این أَبیات مراد نباشد، بلکه به زبانِ إِشارت تکلّم فرموده باشند، و درین صورت، مراد از حمّام بدنِ شریف باشد، و از گل قطعه لحمِ صنوبری که در پهلویِ چپ واقعست و از راهِ مجاز دل و قلب نام دارد چنان که نامِ قبر بران چُقَّر که جسدِ موتی در وی می­نهند بمَجازنهاده اند و گرنه در حقیقت قبرنام عالم مثالست که مرده در آنجا زنده می­شود و جوابِ سؤالِ منکر و نکیر می­دهد و مراد از محبوب و گل حقِ مطلقست که این قطعه لحمِ صنوبری یکی از تعیّناتِ اوست و از دستِ او به دستِ شخص می­رسد و بویِ دل­آویز که گل دارد عبارتست از روح که بویِ خوش حقِ مطلقست؛ چه، محلِّ روح اوست و حیاتِ أَعضا ازوست و نیز توجّه به او موجبِ ظهورِ أَنوارِ حقّانیست و سببّ حصولِ جمعیّتِ جاودانی، یا مراد از گل قلبِ حقیقتی که عبارتست از حقیقتِ جامعۀ إِنسانی که مجموعِ کائنات از علوی و سفلی مُفَصَّلِ آنست و آن اگرچه از حُلول در أَجسام منزّه است أمّا میانِ او و میانِ این قطعه لحمِ صنوبری نسبتی هست و لهذا چون می­خواهند که به آن حقیقتِ جامعه متوجّه شوند، توجّه به این لحمِ صنوبری می­نمایند و ازین توجّه کیفیّتِ غیبت و بیخودی رُخ می­نماید و نشستنِ گِل دل با گُل برین تقدیر ظاهر و پیداست، و بر تقدیرِ أوّل به حکمّ آن که مطلق را با مقیّدات معیّت ذاتیست⁵⁹ نیز لائح و هویداست.

اگر کسی گوید که: ذوق و وجدان حاکمست با این­که مراد از گل همان محبوب باشد که این گِلِ خوشبو از دستِ او به دستِ شخص رسیده است، نه غیرِ وی، و بر تقدیرِ ثانی گل غیرِمحبوبست، گوئیم که: مغایرتِ⁶⁰ حقیقت جامعه با حقِّ مطلق اعتباریست، نه حقیقی، چه او مظهرِ ذاتِ حقّست و مظهر عینِ ظاهرست، نه غیر، و می­تواند که معنی ظهریّه و بطنیّه هر دو مراد باشند....⁶¹

... راستی که «همه گویند ولی گُفتۀ سعدی دگرست!!

پی­نوشتها:

1 . گلستانِ ، سعدی، چ یوسُفی، ص 51.

2 . نگر: همان، ص 561.

3 . چه، بسیاربعید است در فاصلۀ چند ده سالی که میانِ تدوین گلستان و وفاتِ سعدی واقع شده است، شیخِ شیراز پرونده این کتاب را فُرو بسته بوده و در آن هیچ بازنگری و بازاندیشی نکرده باشد.

4 . نگر: مجموعۀ مقالاتِ عبّاس إِقبال آشتیانی (شامل یکصد و یک مقاله)، چ کتابفروشیِ خیّام، ص 538.

5 . دستنوشتِ کهنِ بسیار نفیسی از تاریخ وصّاف هست که تحریرِ آن به 794 و 750 ه‍.ق. بازمی‌‎گردد و بخشی از دیوانِ شعرِ وصّاف­الحضره به سالِ 1091ه‍. به آن إِلحاق شده است. در این بخش سروده­ای هست از سعدی خطاب به وصّاف و پاسخی از وصّاف به سعدی که زنده­یاد استادعبّاس إِقبال آشتیانی در مقاله سعدی و وصّاف این هر دو سُروده را نقل کرده است. نگر: مجموعۀ مقالاتِ عبّاس إِقبال آشتیانی (شامل یکصدویک مقاله)، چ کتابفروشیِ خیّام، ص 539 و 540.

6 . دلبستگیِ وصّاف­الحضره را به هنرِ سعدی در این عبارتش عِیان ببینید: «... چنان که بُلبُلِ طبعِ       سعدی می­سراید از گُلبُنِ این سخن که گفته: بیت :

     گَرَم بازآمدی محبوبِ سیم­اندامِ سنگین دل           گُل از خارم برآوردی و خار از پا و پا گِل»

  (تاریخ وصّاف­الحضرة، چ سنگی، ص 620.)

7 . فرقوریوس/ چُنین است در چاپِ سنگیِ تاریخ وصّاف.

8 . شِرّیر/ چنین است در خودِ چاپِ سنگی تاریخ وصّاف (به کسرِشین و تشدیدِ راءِ پس از آن)؛ به معنایِ: بسیار شَر، پُرشَر.

9 . بالحقائق/ در چاپِ سنگی: بالحَقایِق.

10 . این که وصّاف­الحضره، قطعه چهاربیتیِ سعدی را با سرنویسِ «بیت» یاد می­کند، نباید مایۀ تعجّب شود.

در آن روزگاران، گاه «بیت» را بر مطلقِ شعر و سخنِ منظوم أِطلاق کرده­اند؛ چُنان که در همین تاریخ وصّاف الحضره (چ سنگی، ص 488) یک قصیده دوازده بیتی نیز با سرنویس «بیت» مذکور گردیده است.

در گلستانِ خودِ سعدی می­خوانیم:«... این بیتم به خاطر بگذشت:

                                                 (تصحیحِ یوسُفی، ص 136).

طُرفه این که در بعضِ نسخِ متأخّر- از جمله چاپِ سنگیِ ویراسته مرحوم شوریده شیرازی- به جایِ «بیت»، «دو بیت» نوشته شده، تا احتمالاً «حسابِ» کار زیاده از دستِ شیخ أَجل دَر نَرَفته باشد!!

11 . چُنان که از قُلّاب برمی­آید، «هل» افزوده ماست و در چاپِ سنگی از قلم افتاده است.

12 . در چاپِ سنگی به ضّمِ سین آمده است.

13 . چُنین است در چاپِ سنگی، لیک «مُعتَد» صحیح به نظر می­رسد که البّته دالِ آن إِشباع (و النِهّایه همان «مُعتَدی») خوانده می­شود.

14 . احتمالاً در این فِقره نیز ضبطِ «بمَعَهدِ» صحیح باشد که البتّه با أشباع خوانده می­شود.

15 . چُنین است در چاپِ سنگی، لیک «یَد» صحیح به نظر می­رسد که البّته دالِ آن به إِشباع (والنّهایه همان «یَدیِ» خوانده می­شود.

ضبطِ شعرِ «وصّاف الحضره» در مجموعۀ مقالاتِ عبّاس إِقبال آشتیانی (شاملِ یکصد و یک مقاله) که به کوششِ آقایِ دکترمحمِدِ دبیرسیاقی از سویِ کتابفروشیِ خیّام انتشار یافته (ص 539)، از این قرار است:

         «اِذا هُو فی الحمّامِ طینِ مُطیَّبٌ                توصل مِن اَیدِی الکَریمِ اِلی یَدیِ

         فقُلتُ لَهَ هَل اَنتَ مشکٌ وَ عَنبَرُ                فَاِنّی مِن رَیّاکَ سَکرَانُ مُعتَدِی

         اَجابَ باَنّی کُنتُ طِیناً مُذَلَّلاً                    فجالَستُ لِلوَردِ الجنی بِمَعهَدِ

         فأثر فی خُلقی کَمالُ مُجالِسی                وَ اِلَّا اَنَا التُّربُ الَّذی کُنتُ فِی یَدی».

خانم دکترأَمل إِبراهیم در کتابِ الأَثَرالعَرَبّی فی أَدَبِ سَعدی (ص 364) همین أبیاتِ وصّاف را به نقل از همان مجموعۀ مقالاتِ عبّاس إِقبال آشتیانی آورده است، ولی با ضبطی متفاوت(!؟)، از این قرار:

         «إِذا هو في الحمام طین مطیب           توصل من أیدی الکریم إِلی یدي

         فقلت له هل أنت مسکٌ و عنبر          فإنی من ریاک سکران معتدی

         أجاب بأنی کنت زیناَ مضلّلاً             فجالست الورد الجنی بمعهد

         فأثر في خلقي کمال مجالسی            وإلا أنا الترب الذي کنت فی یدي».

چُنان که مشهود است، گویا در گُفتاوردهایِ مختلف أَحیاناً تَصَرُّفاتی هم روا داشته می­شده است!!

16 . در چاپِ سنگی: منشاء.

17 . تاریخ وصّاف الحضرة، افستِ چاپِ سنگی، ص 243.

18 . روانِ استادِ أَجل، علّامه جلال­الدّین هُمائیِ اصفهانی، از تابشِ پرتوِبخشایشِ ایزدی فروزان باد! که در مقدّمه فاضلانه خویش بر حبیب­السّیَرِ خواندمیر، در مقامِ گفت­وگو از سبک نثر و إِنشاءِ حبیب­السّیَر و شیوه مُنشیانه در نثرِ قدیمِ فارسی، نوشت:

«... منشیانِ قدیم اززبان و أَدبیّاتِ فارسی و عَرَبی اطّلاعِ کافی داشتند و تا این مایه را تحصیل نکرده بودند کلمۀ مُنشی و مُتَرَسِّل و نویسنده بر ایشان إِطلاق نمی­شد، و نوشته­ای که از آن مایه­ها أَثَری نداشت أَصلا داخلِ آثارِ أَدبی به شمار نمی­رفت.

اکنون گُروهی تُنُک مایه به محضِ یادگرفتنِ زبانِ مادریِ دست و پا شکسته، قلم به دست می­گیرند و خود را نویسنده قَلَمداد می­کنند، و چون از خواندن و فهمیدنِ آثارِ نظم و نثرِ قدیم عاجزند، زبانِ طعن و طنز دراز کرده گذشتگان را به بادِ ناسزا می­گیرند که چرا مطابقِ فهم و درجه سوادِ ناقصِ ایشان نگفته و ننوشته­اند!

اگر گوشِ پندپذیر داشته باشند، عرض می­کنم به جایِ خُرده­گیریهایِ نابمورد، دامنِ همّت به کمر زنند و چندگاه تحصیل کنند و سطحِ معلوماتِ خود را بالا ببرند تا دریابند که لذّتِ درک لطایفِ سخنانِ پیشینگان بمراتب بیشتر از عیب­گوئی و سَقَط راندن بر ایشانست؛ و اللهُ الموفِّق». (تاریخِ حَبیب السّیَر، 1/40- مقدّمه).

19 . چُنین است در چاپ سنگی. آیا «فَذٌّ» نباید باشد؟

20 . چُنین است در چاپِ سنگی، عَلَی­الظّاهر«حاشا» صواب است.

21 . تاریخ وصّاف الحضره، افستِ چاپِ سنگی، ص 99.

22 . جبرائیل بنِ یوسف در أَواخِر سده هجدهمِ میلادی در دِمَشق زاده شد. وی در زُمره روحانیان کاتولیک درآمد و به نامِ «شَمّاس أنطون مخلع» معروف گردید. سپس یکچَند به تحصیلِ أَدَبِ عَرَبی و زبان­هایِ تُرکی و فارسی پرداخت و مدّتی در مصر ساکن شد. پُسان­تر به دِمَشق بازگشت و به کیشِ ارتدکس گرائید. درگذشتِ او در دِمَشق رُخ داد. کتابخانه ارزشمندی از او به جا ماند که نسخه­های خطّیِ نَفیس و کتاب­هایِ چاپیِ نادری در آن بود. این کتابخانه در حدودِ 1920م. حراج گردید.

درباره وی، نگر: معجم المطبوعات العَرَبیَّة و المُعَرَّبة، یوسف الیان سرکیس، 2/1718 و 1719؛ و: الأَعلامِ زِرِکلی، 2/ 110؛ و: ترجمة الجُلستان، ط. بولاق، صص 6- 11.

23 . چُنین است در متنِ چاپیِ بولاق: (الطفل) در غلطنامه هم إِصلاح نشده است. در چاپِ مطبعۀ رحمانیّه (1340ه‍.ق.) هم همین لفظ آمده است.

در نگاهِ نخست چُنین می­نماید که «الطّفل»، مُصَحَّفِ «الطّین» باشد؛ لیک باید دانست که واژه «طفل» در عربی بر گِلی که برای رنگ کردن و نیز برایِ تنظیف بدن و بویژه مو در حمّام به کار می­رفته است إِطلاق گردیده، (نگر: تَکمِلَة المَعاجِمِ العَرَبیّه یِ دُزی، 7/58 و 59.و علی الظاهر جبرائیل بن یوسف   همین واژه را بکار برده است.

24 .ترجمة الجُلستان، ط. بولاق، ص 18؛ و: ط. مطبعۀ رحمانیه، ص 21(باضبطِ «یکفی» به جایِ «بکفی»، و «تربة» به جایِ «تربه»).

شیخ عبدالفتّاح أَبوغُدَّه (1336-1417ه‍.ق.)، در کتابِ تَراجِم سِتّةٍ مِن فُقَهاء العالَم الإِسلامّی (ص 96)، به مناسبتی، بدین بیت استشهاد می­کند:

         فَهذا الشَّذَا آثار صُحبَتِهِ معي                و لَستُ بِوَردٍ إِنَّما أَنا تُربُهُ

و این بیت، با تفاوتی اندک، همان بیتِ چهارمِ ترجمۀ شعرِ سعدی است که در ترجمة الجُلستانِ جبرائیل بنِ یوسُف آمده بود.

آیا شعرِ جبرائیل بنِ یوسُف آن اندازه بلندآوازه شده است که این محدِّث و محقّقِ حَنَفیِ روزگارِ ما، در کمتر از صدوپنجاه سال، پس از سَرایشِ آن، بر سبیلِ استشهاد به مشهودات و إِرسال­المَثَل، آن را در نوشتارِ خویش بیاوَرد؟ ... یا آن­که بیت از دیگری و ریشه­دارتر از اینهاست و صاحبِ ترجمة الجُلستان هم به تضمینِ آن پرداخته؟

به هرروی، در آن­که این بیت را با مضمونِ بخشی از سروده سعدی انطباق هست، جایِ گفت­وگو نیست.

25 . رسالة المسترشدینِ حارثِ مُحاسِبی، ط: 4، حَلَب، (و) قاهره: 1402ه‍.ق.

26 . شیخ بشیرغزی (محمّدبشیربن محمّدهلال بن محمّدألاجاتی، معروف به غزی/ 1274-1339ه‍.ق.) از قُضاة و أعیانِ دانشورانِ حلب بوده، و در حفظ آیتی به شمار می رفته است؛ چُنان که أَمالی یِ قالی و کاملِ مُبَرّد را ازبرداشته است. نگر: الأعلامِ زِرِکلی، 6/ 53.

27 . محمّد بنِ عطاء الله الفُراتی (1298-1398ه‍.ق.)، شاعرِ سوریِ مُعَمَّر، که عمده تحصیلاتش در سوریه و سپس در الأَزهَر صورت گرفته است و سال­ها در عِراق و بَحرَین هم معلّم بوده و در سال‌هایِ 1959 تا 1972م. در وزارتِ فرهنگِ سوریه به عنوانِ مترجمِ أدبیّاتِ فارسی خدمت کرده است، بعضِ دیگر آثارِ سعدی را نیز به عربی ترجَمه کرده. وی به مناسبت­هایِ جشن­هایِ دوهزاروپانصدساله به شیراز سفر کرده بود.

دربارۀ وی، نگر: ذَیل الأَعلام، أَحمد العلاونة، ص 192؛ و: تتمّة الأَعلام، محمّدخیررمضان یوسُف، 2/199و200.

28 . رَوضَة الوَرد (گلستان)، تعریب: محمّدالفُراتی، دمشق، 1381ه‍.ق. ص 12 و 13.

29 . دربارۀ گِلِ سرشوی، لغت­نامه­یِ دهخدا، ذیلِ مداخلِ «گِلِ سرشوی»، «گِلِ سَرشور» «گِلِ سرشو»، و یادادشتِ شادروان دکترغلامحسینِ یوسُفی در تعلیقاتِ گُلستان (چ یوسُفی، ص 210) دیده شود.

30 . عَلَی­الظّاهرمُراد از«ولایت»،ایران است؛و گویا إِطلاقِ «ولایت» بر ایران در میانِ فارسی‌زبانانِ هند شایع بوده باشد. نمونه را، سنج: خِزانۀ عامره، چ پِژوهشگاهِ علوم إِنسانی، ص 149 و 150.

31 . چمنستان، افستِ چاپِ سنگی، ص 35.

32 . تاریخِ تحریرِ شرحِ سودی بر گُلستان بِنا بر مادّه تاریخِ منظومِ ترکیِ خودِ او، 1004ه‍.ق. است.

33 . شرحِ سودی بر گلستانِ سعدی، چ تبریز، ص 44.

34 . دربارۀ وی، نگر: دانشنامه  أَدبِ فارسی، به سرپرستیِ حسن انوشه، ج4، بخشِ3، ص 1907.

35 . بهار باران، ص 21.

36 .چمنستان،ص 35، حاشیه (با إمضایِ «فجوخان»)؛ و: گلستانِ مترجم، ص 7، حاشیه (بی‌إِمضا)، با اندکی تفاوت؛ و: گلستان، افستِ المکتبة العَرَببّه­ی بغداد از رویِ چاپِ شبهِ قارّه، ص 7، حاشیه (بی إمضا)، با قَدری تفاوت.

37 . ادوارد رهاتسک (Edward Rehatsek / 1819-1891م.)، در ترجمۀ انگلیسی خود از گُلستان، این «گِل» را (یعنی همان گِلِ خوشبویِ سعدی را که گلِ سرشوی باشد)، به «Clay» برگردانده و در حواشیِ خود آن را این­گونه إِیضاح کرده است:

"Balls of perfumed clay are used instead of soap in baths".

(نگر: گلستان و بوستان، برگردان از: رهاتسک (و) ویکنز، چ هِرمِس، ص 75 و 700)

در گلستان­هایِ ویراسته جانسن و پلاتس که به ترتیب در سال­های 1863 و 1874م. در لندن انتشار یافته است، در «واژه­نامه»، واژه «گِلِ» به کار رفته در این قطعه سعدی این­گونه توضیح داده شده:

"Clay, mire, earth;a kind of argil with which women in the East cleanse their hair.

(گلستان، ط. پلاتس، واژه­نامه، ص 91 –باإِصلاح یِک نادرستیِ مطبعی- و: گلستان، ط. جانسن، واژه­نامه، ص 94.

این را نوشتم تا عرض کنم:

فرهنگ­نویسِ نامی یِهودیِ ایران، مأسوفٌ عَلَیه، سُلُیمانِ حَییم (بروزنِ حَلیم؛ نه «حَییِم» - بروزنِ «لَیِّن»-) (1269-1348ه‍.ش.)، حق داشت که قَدریِ «گِلِ سرشوی» را به همراهِ خو به انگلستان بُرده تا –به قول خودش- با گِلِ سرشوی به آکسفورد بَرَود و بپُرسد که معادلِ انگلیسیِ «گِلِ سرشوی» چه می­شود؟! (نگر: بخارا، ش 84، ص 450)؛ چه، یافتن معادلِ انگلیسیِ «گِلِ سرشوی» کارِ آسانی نیست!

اگر خواننده ازجمندِ این سطرها، نگارنده را به إِفراط در گِل­بازی متّهم نفرماید!، این توضیح نیز افزودنی است که سلیمانِ حَییم در فرهنگ جامع فارسی-انگلیسی در برابرِ «گِلِ سرشوی» (ذیل مدخلِ «سرشوی») نوشته است:

"Fuller's-earth: a kind of soapy clay used for cleaning the head".

(فرهنگِ جامعِ فارسی-انگلیسی، ص 540).

و البتّه در فرهنگِ بزرگِ انگلیسی-فارسی (ص 398)؛ همین تعبیر "Fuller's earth" را «ترجمۀ تقریبی» «گِل سرشوی، گِلِ سرشور» تلقّی کرده.

38 . مولی علی آیدینی (ف: 992ه‍.ق.)، در العقدالمنظوم فی ذِکرِ أَفاضِلِ الرّوم (ط. کتابخانه مجلس، 13-16)، شرحی خواندنی از زندگانی سُروری به قلم آورده است.

39 . سنج: الذّریعة إِلی تصانیف الشّیعه، 14/39؛ و: الأَعلامِ زِرِکلی، 7/235.

40 . در نسخه­ای ناتمام از شرحِ گلستانِ سُروری که دستخطِّ فرهادمیرزا معتمدالدّوله را بر صفحه نخست دارد و از بعضِ خطوطِ آن به ذهن می­رسد که در کُتابخانه صَدرالأَفاضل بوده باشد –و اینک در کتابخانه مجلسِ شورایِ إِسلامی (به شماره 15323) نگاهداری می­شود و تصویرش به لحاظِ این کمترین رسیده است-، خود، شعرِ تُرکیِ یاد شده را زیارت کردم؛ ولی افسوس که این بنده از حیلیَتِ اطّلاع بر زبانِ ترکی-که بخش بزرگی از تُراثِ کِرامندِ جهانِ إِسلام بدین زبان قابلِ استفادت است- عاری است و لاجَرَم باید شعرِ یاد شده را مُهمَل نِهاده بگذَرَد.

41 . در مأخذِ چاپی: هما.

42 . چُنین است مأخذِ چاپی؛ و بناگُزیر باید دال را دزدیده بر زبان آورد تا وزن شعر اختلافی نیابد. اگر به جایِ «به طبم»، گفته بودی: «در طب» حَرَجی لازم نمی­آمد.

43 . شرح شافیة أَبی فِراس، ط. البصری، ص 504و505.

44 . از راهِ استطراد، شایانِ یادآوری است که وصالِ شیرازی (میرزای محمّدشفیع /ف: 1262ه‍.ق.)، أدیب و شاعر و هنرمندِ بلندپایۀ سدۀ سیزدهمِ هجری، نیز با تضمینِ غزلی مُلَمَّع از سعدی، مُخَمَّسی در رثایِ سَیِّدالشّهداء –عَلَیهِ السَّلام- ساخته است (نگر: دیوانِ کاملِ وصالِ شیرازی، چ طاووسی، 1/634 . 635)، که در نوعِ خود واجدِ بداعتی به نظر می­رَسد.

این هم گفتنی است که وصال غزل­هایِ پُرشماری را به پیروزی و اقتفایِ سعدی –و به اصطلاح، «در جوابِ» او!- سُروده است (نگر: همان، 2/ 7 و 991).

45 . دربارۀ این «تَفتَۀ سِکَندَرآبادی» (هرگوپال فرزندِ موتی لال برهمن / 1214-1296 ه‍.ق.)، نگر: دانشنامه أدبِ فارسی، به سرپرستی حسنِ اَنوشه، ج 4، بخشِ 1، ص 795.

46 . در چاپ سنگی: میء.

47 . در چاپِ سنگی: پارسائم.

48 . در چاپ سنگی: فدائی.

49 . آن گُلرو از شاعر پُرسیده است: تو که هستی؟ ظهوریِ ترشیزی یا نظیری نیشابوری؟

50 . در چاپِ سنگی : بوئی.

51 . در چاپِ سنگی: خدااوند (به جایِ: خدا داند).

52 . تضمینِ گُلستان، چاپ سنگی، ص 14 و 15.

53 . در چاپِ سنگی: هندی نزاد.

54 . تضمینِ گُلستان، چاپِ سنگی، ص 15.

55 . دیوانِ أَشعارِ شادروان محمّدتقیِ بهار، چ توس، 2/ 1274 و 1275.

56 . بهار در أوانِ مشروطیّت نیز، خطاب به محمّدعلی شاه و در نکوهشِ استبدادِ وی غزلی از سعدی را تضمین کرده است به آغازه: پادشاها ز سِتِبداد چه داری مقصود (إِلخ) (نگر: دیوان...، چ توس، 1/ 126 – 128)؛ و مهمتر از آن، البّته، تضمین غزلی است از سعدی در شعرِ بلندی که به سالِ 1316ه‍.ش. (هفتصدسالگی گلستانِ شیخ) در ستایش سعدی پرداخته است و بحَق زبانزد گردیده: سعدیا! چون تو کجا نادره گفتاری هست (إِلخ) (نگر: دیوان...، چ توس، 1/ 694 – 696).

این تضمینِ أَخیرالذّکر را باید از غُرَرِ أَشعارِ مَلِک­الشُّعراءِ مرحوم و از بهترین نمونه­هایِ «تضمین» شعر در قرنِ أَخیرِ أَدبِ فارسی قَلَم داد.

57 . چمنستان، ص 36.

58 . ای بسا هم جاعلانِ این حکایت، شعرِ سعدی را به ضبطِ «... رسید از دستِ مخدومی به دستم» می­خوانده­اند، نه «رسید از دستِ محبوبی به دستم» که در متن چمنستان (ص 35) اختیار شده؛ چه، «مخدوم» با پادشاه مناسبتِ بیشتری دارد تا «محبوب»!!

59 . کذا فی­المطبوع. شاید: به.

60 . در مأخذِ چاپی: مغائرت.

61 . شرحِ گُلستانِ فارسی، ولی محمّدِأَکبرآبادی، چاپ سنگی، ص 22 و 23.